Odpowiedzialność posiłkowa to szczególna instytucja prawa karnoskarbowego. Wprowadza ona odstępstwo od zasady indywidualnej odpowiedzialności sprawcy za popełnione przestępstwo. Gdy sprawca jest niewypłacalny, obowiązkiem uiszczenia wymierzonej mu kary grzywny można obciążyć osobę trzecią, w tym spółkę, która odniosła lub mogła odnieść jakąkolwiek korzyść majątkową z tego przestępstwa.

[srodtytul]Działanie w zastępstwie[/srodtytul]

Zgodnie z art. 24 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=BFD34141EAC965A73BD747CB45B59DD4?id=186065]kodeksu karnego skarbowego[/link] warunkiem nałożenia odpowiedzialności posiłkowej jest działanie sprawcy czynu zabronionego w charakterze zastępcy podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo, prowadzenie spraw podmiotu jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze.

Sformułowanie „działający w jakimkolwiek innym charakterze” jest szerokie i niedookreślone, a zatem może tu chodzić np. o dokonanie odprawy celnej lub sprzedaż (np. przez komisanta) w imieniu spółki, prowadzenie rachunkowości spółki przez biuro rachunkowe a także działanie członka zarządu czy prokurenta.

Zastępowanie podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo może wynikać np. z udzielonego pełnomocnictwa, umowy o pracę, kontraktu menedżerskiego lub umowy cywilnoprawnej itp. Może to być również prowadzenie spraw podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo bez zlecenia, jednak za jego zgodą i wiedzą. Pociągnięcie do odpowiedzialności posiłkowej w tym ostatnim przypadku (prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia) jest jednak kwestią kontrowersyjną.

[srodtytul]Korzyść majątkowa[/srodtytul]

Kolejnym warunkiem pociągnięcia do odpowiedzialności posiłkowej jest działanie sprawcy przestępstwa skarbowego nie tylko na własny rachunek, bowiem odniesienie jakiejkolwiek korzyści majątkowej lub możliwość jej odniesienia przez podmiot odpowiedzialny posiłkowo jest konieczne do przypisania tej odpowiedzialności. Zgodnie z kodeksem karnym skarbowym korzyścią majątkową lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogo innego (art. 53 § 13 k.k.s.).

Przy czym osiągnięcie przez spółkę korzyści majątkowej nie jest warunkiem koniecznym przypisania odpowiedzialności posiłkowej, wystarczy bowiem już sama obiektywna możliwość uzyskania takiej korzyści w wyniku działania sprawcy przestępstwa skarbowego.

Zatem, nawet w razie skutecznej interwencji ze strony organu podatkowego lub celnego udaremniającej osiągnięcie korzyści majątkowej przez spółkę, nadal możliwe jest nałożenie na nią odpowiedzialności posiłkowej.

[srodtytul]Obowiązek organu[/srodtytul]

Pociągnięcie do odpowiedzialności posiłkowej następuje w formie postanowienia wydanego w postępowaniu przygotowawczym przez organ prowadzący to postępowanie, np. prokuratora, urząd skarbowy lub urząd celny, a po wniesieniu aktu oskarżenia przez sąd (art. 124 § 1 i 2 k.k.s.).

Nałożenie odpowiedzialności posiłkowej jest obligatoryjne. Oznacza to, że w razie zaistnienia przesłanek ją uzasadniających organ prowadzący postępowanie przygotowawcze lub sąd ma obowiązek wydać postanowienie o jej nałożeniu. Jeżeli postanowienie było wydane już w postępowaniu przygotowawczym i nie zostało uchylone, akt oskarżenia powinien zawierać również wniosek o nałożenie odpowiedzialności posiłkowej (art. 124 § 4 w zw. z art. 155 § 5 k.k.s.).

Odpowiedzialność posiłkową można nałożyć jednocześnie na kilka podmiotów. Wówczas odpowiadają one solidarnie, chyba że ze względu na okoliczności sprawy sąd określi zakres odpowiedzialności każdego z nich, stosownie do osiągniętej korzyści majątkowej (art. 24 § 4 k.k.s.). Oczywiście podmiot odpowiedzialny posiłkowo jest zobowiązany do zwrotu w całości lub w części uzyskanej korzyści majątkowej.

Odpowiedzialność posiłkowa ma charakter osobisty. Nie można jej zbyć ani dziedziczyć, nie obciąża bowiem spadku. Warto też dodać, że nie wygasa w razie śmierci sprawcy skazanego po uprawomocnieniu się orzeczenia. Nie stosuje się jej wobec państwowych jednostek budżetowych, o których mowa w przepisach o finansach publicznych (art. 25 § 1 k.k.s.).

[srodtytul]Spółka odpowie podwójnie[/srodtytul]

Podstawą odpowiedzialności spółki za przestępstwa skarbowe jej pracowników może też być [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=76111C59D38B855607C6BE0AB6F0F9FD?id=167503]ustawa z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (DzU nr 197, poz. 1661[/link], dalej uopz).

Zgodnie z nią spółka podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:

1. działającej w imieniu lub w interesie spółki w ramach uprawnienia lub obowiązku do jej reprezentowania, podejmowania w jej imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,

2. dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,

3. działającej w imieniu lub w interesie spółki, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1, jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść spółce korzyść, chociażby niemajątkową (art. 3 uopz).

[srodtytul]Na jakich warunkach[/srodtytul]

Przesłanką odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, tak jak w przypadku odpowiedzialności posiłkowej, jest wina w wyborze lub nadzorze rozumiana jako co najmniej brak należytej staranności w wyborze osoby fizycznej (sprawcy czynu zabronionego) lub co najmniej brak należytego nadzoru nad tą osobą ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego, np. zarządu.

Warunkiem odpowiedzialności spółki jako podmiotu zbiorowego jest ponadto potwierdzenie faktu popełnienia czynu zabronionego przez osobę fizyczną:

- prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę,

- wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe,

- orzeczeniem o udzieleniu tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo

- orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy (art. 4 uopz).

[srodtytul]Jak się uwolnić[/srodtytul]

Na uwagę zasługuje, że spółka może uwolnić się od ponoszenia odpowiedzialności na podstawie uopz. Wystarczy, że wykaże dochowanie należytej staranności w wyborze i nadzorze nad sprawcą czynu zabronionego.

Może to uczynić, udowadniając np., że proces rekrutacji był rzetelny i towarzyszyło mu wszechstronne sprawdzenie wiedzy merytorycznej, kompetencji i umiejętności przyszłego pracownika (brak winy w wyborze) oraz że podczas wykonywania swoich obowiązków pracownik był pod stałym nadzorem innych, bardziej doświadczonych pracowników, a wykonywane przez niego czynności były weryfikowane (brak winy w nadzorze).

Uwolnienie się od odpowiedzialności może rodzić problemy dowodowe, dlatego spółka powinna zawczasu gromadzić dokumenty potwierdzające dochowanie należytej staranności w wyborze i nadzorze, które podczas ewentualnego postępowania mogą być cennym środkiem dowodowym.

[ramka][b]Istota odpowiedzialności posiłkowej[/b]

Odpowiedzialność posiłkowa służy zabezpieczeniu interesów finansowych Skarbu Państwa, gdy sprawca przestępstwa skarbowego nie jest w stanie uiścić nałożonej na niego kary grzywny. Umożliwia przeniesienie odpowiedzialności majątkowej za wymierzoną karę na osobę trzecią, tzw. podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej.

Zgodnie z art. 24 § 1 kodeksu karnego skarbowego (k.k.s.) za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego czyni się w całości lub w części odpowiedzialną posiłkowo osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli sprawca czynu zabronionego jest zastępcą tego podmiotu prowadzącym jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł albo mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową.

Odpowiedzialnym posiłkowo można zatem uczynić spółkę, jeżeli np. jeden z członków zarządu, dyrektor finansowy lub główny księgowy zostanie skazany za przestępstwo skarbowe związane z nieprawidłowym prowadzeniem ksiąg rachunkowych.

Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej uiszcza wymierzoną karę grzywny tylko wtedy, gdy sprawca nie uiści jej w terminie i kiedy zostanie stwierdzone, że nie można jej ściągnąć w drodze egzekucji. Gdy od skazanego ściągnięto część grzywny, odpowiedzialność posiłkowa rozciąga się tylko na nieuiszczoną część kwoty (art. 184 § 2 k.k.s.). [/ramka]

[ramka][b]Wysokość kary[/b]

Podmiot zbiorowy może być ukarany

- karą pieniężną w wysokości od 1000 do 20 000 000 złotych, nie wyższą jednak niż 10 proc. przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności (art. 7 uopz), lub

- jednym z zakazów przewidzianych w art. 9 uopz (np. zakazem korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi, zakazem ubiegania się o zamówienia publiczne lub zakazem prowadzenia określonej działalności podstawowej bądź ubocznej).[/ramka]