Katalog uprawnień urzędników został sformułowany w sposób bardzo szeroki.

Kontrolujący mają w szczególności prawo do wstępu na grunt oraz do budynków, lokali lub innych pomieszczeń kontrolowanego (bez konieczności uzyskania przepustki), żądania udostępniania akt, ksiąg i wszelkiego rodzaju dokumentów związanych z przedmiotem kontroli, legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości, przesłuchania świadków oraz zasięgnięcia opinii biegłych.

Urzędnicy mogą podejmować także inne czynności, jeżeli tylko są one związane z przedmiotem kontroli i nie naruszają przepisów prawa.

[srodtytul]Co musi zapewnić przedsiębiorca...[/srodtytul]

Natomiast podmioty kontrolowane zostały obciążone licznymi obowiązkami. Podstawowym z nich jest umożliwienie urzędnikom dokonywania czynności kontrolnych.

[b]Kontrolowany ma obowiązek w wyznaczonym terminie udzielać wszelkich wyjaśnień dotyczących przedmiotu kontroli, dostarczać kontrolującemu żądane dokumenty oraz zapewnić warunki do pracy[/b] (w tym w miarę możliwości udostępnić samodzielne pomieszczenie i miejsce do przechowywania dokumentów). Kontrolowany ma także obowiązek przedstawić – na żądanie urzędników – tłumaczenia dokumentów obcojęzycznych.

[srodtytul]… i czego może oczekiwać[/srodtytul]

Jednym z podstawowych (aczkolwiek często zaniedbywanych) obowiązków kontrolujących jest dbanie o to, by czynności kontrolne były przeprowadzane w sposób sprawny i niezakłócający funkcjonowania kontrolowanych firm.

Gdy przedsiębiorca wskaże na piśmie, że przeprowadzane czynności zakłócają w sposób istotny jego działalność gospodarczą, konieczność podjęcia takich czynności powinna być uzasadniona w protokole kontroli.

Zasada szybkości i efektywności kontroli znajduje odzwierciedlenie w przepisach przyznających konkretne uprawnienia kontrolowanym oraz nakładających obowiązki na organy kontrolne.

[ramka][b]Przykład[/b]

Zasadą jest prowadzenie czynności kontrolnych w siedzibie kontrolowanego bądź w innym miejscu przechowywania dokumentacji oraz w miejscach związanych z prowadzoną przez niego działalnością.

Tylko wyjątkowo kontrola lub poszczególne czynności kontrolne mogą być przeprowadzane w siedzibie organu kontroli. W takich przypadkach konieczna jest jednak zgoda kontrolowanego oraz wykazanie, że może to usprawnić prowadzenie kontroli.[/ramka]

Podstawowym obowiązkiem kontrolujących jest również przeprowadzanie czynności kontrolnych w godzinach pracy przedsiębiorcy. Jeżeli dany przedsiębiorca prowadzi działalność tylko cztery godziny dziennie – tyle też może trwać u niego kontrola.

Wyjątkiem od przedstawionej reguły jest sytuacja, gdy podatnik już po wszczęciu kontroli skraca godziny prowadzenia swojej działalności. Wówczas urzędnicy mogą przeprowadzać czynności kontrolne osiem godzin dziennie, bez względu na dotychczasowe godziny prowadzenia działalności.

Na organach kontrolnych ciąży także obowiązek zawiadomienia przedsiębiorcy o terminie i miejscu przeprowadzenia pewnych czynności. Dotyczy to przesłuchania świadków i przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych (o których przedsiębiorca powinien się dowiedzieć co najmniej na trzy dni przed terminem ich przeprowadzenia) oraz dokonania oględzin (o których urzędnicy powinni poinformować nie później niż bezpośrednio przed podjęciem czynności).

Kontrolowani mają prawo aktywnego udziału w postępowaniu kontrolnym. Oznacza to, że mogą zgłaszać wnioski dowodowe (np. żądać przesłuchania konkretnych świadków czy powołania biegłych), uczestniczyć w przeprowadzeniu dowodów oraz z własnej inicjatywy przedstawiać dodatkowe dokumenty lub ekspertyzy czy wreszcie przeglądać akta sprawy i sporządzać z nich notatki albo kopie.

Aktywny udział kontrolowanego w toku kontroli oznacza często zwiększenie szans na uzyskanie satysfakcjonującego rozstrzygnięcia na wczesnym etapie sporu.

[srodtytul]Jak zaradzić nadużyciom[/srodtytul]

W praktyce zdarza się, że kontrolujący nadużywają swoich uprawnień (np. żądając dokumentów niezwiązanych z przedmiotem kontroli lub przedłużając okres jej trwania), a przedsiębiorcy – mimo że nierzadko zdają sobie sprawę z owych nadużyć – nie do końca są świadomi, kiedy i z których środków należy skorzystać, aby im skutecznie przeciwdziałać.

Jednym z podstawowych uprawnień kontrolowanych przedsiębiorców jest możliwość wniesienia sprzeciwu wobec działań urzędników. Skorzystanie z tego środka przyniesie niewątpliwie korzystny dla kontrolowanych skutek w postaci wstrzymania czynności kontrolnych z chwilą doręczenia urzędnikom zawiadomienia o wniesieniu sprzeciwu aż do czasu jego rozpatrzenia – ale równocześnie przedłuży czas kontroli w firmie.

Ponadto nie każde naruszenie przepisów przez kontrolujących będzie stanowiło podstawę wniesienia sprzeciwu. [b]Środek ten jest bowiem dopuszczalny tylko w przypadku niektórych naruszeń urzędniczych, np. podjęcia i prowadzenia u danego przedsiębiorcy więcej niż jednej kontroli, wszczęcia kontroli bez okazania upoważnienia bądź legitymacji służbowej czy też prowadzenia czynności kontrolnych podczas nieobecności kontrolowanego albo osoby przez niego upoważnionej.[/b]

Dodatkowym mankamentem tego środka jest bardzo krótki, trzydniowy, termin na jego wniesienie, który jest liczony od dnia wszczęcia kontroli. W praktyce powoduje to, że wniesienie sprzeciwu jest możliwe w sytuacji, gdy naruszenie przepisów nastąpiło przy lub zaraz po rozpoczęciu kontroli podatkowej. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest przekroczenie przez kontrolujących rocznego limitu czasu kontroli. Wówczas bieg terminu rozpoczyna się w dniu, w którym nastąpiło przekroczenie tego limitu.

[srodtytul]Nie wszystko będzie dowodem[/srodtytul]

Mimo że wniesienie sprzeciwu nie zawsze będzie dopuszczalne, nie jest to jedyny środek ochrony interesów kontrolowanych przedsiębiorców. Niezmiernie istotne (szczególnie w przypadku późniejszego wszczęcia postępowania podatkowego) są restrykcje dotyczące możliwości wykorzystania przez fiskusa dowodów zgromadzonych przez kontrolujących wbrew przepisom prawa.

Zgodnie bowiem z regulacjami [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?n=1&id=345827]ustawy o swobodzie działalności gospodarczej[/link], jeżeli w toku kontroli urzędnicy naruszyli przepisy prawa przy przeprowadzaniu dowodów, uzyskane w ten sposób materiały – jeżeli miały istotny wpływ na wynik kontroli – nie mogą być wykorzystane w żadnym postępowaniu administracyjnym, podatkowym, karnym lub karnym skarbowym dotyczącym kontrolowanego przedsiębiorcy.

Z kolei na mocy przepisów ordynacji podatkowej nie mogą stanowić dowodu w postępowaniu podatkowym te dokumenty, które zostały uzyskane po upływie terminu kontroli wskazanym w upoważnieniu do jej przeprowadzenia, chyba że wcześniej organ wskazał nowy termin zakończenia kontroli.

[ramka][b]Była szkoda, żądaj odszkodowania[/b]

Przedsiębiorcy, którzy ponieśli szkodę na skutek niezgodnego z prawem przeprowadzania czynności kontrolnych, mogą wystąpić o odszkodowanie.

Droga do jego uzyskania nie należy jednak do najłatwiejszych – to na przedsiębiorcy ciąży bowiem ciężar zgromadzenia całości materiału dowodowego. Przedsiębiorca dochodzący odszkodowania będzie musiał wykazać nie tylko sam fakt naruszenia przepisów prawa przez kontrolujących, ale także związek między konkretnymi czynnościami bądź zaniechaniami urzędników naruszającymi prawo a powstaniem szkody.

Przedsiębiorcy zamierzający wystąpić o odszkodowanie powinni zatem zawczasu zgromadzić dokumentację wskazującą, które czynności zostały dokonane z naruszeniem przepisów i jaki był ich wpływ na działalność firmy.[/ramka]

[i]Autor jest partnerem w dziale doradztwa podatkowego BT&A, Autorka jest tam konsultantką[/i]