Kompensata, czyli potrącenie wierzytelności, jest jednym ze sposobów wygaśnięcia zobowiązań między podmiotami prawa cywilnego. ?W przypadku skompensowania się długu z wierzytelnością pokrywają się one wzajemnie i strony nie muszą się rozliczać pieniężnie. Istotą potrącenia jest to, iż wartość jednej wierzytelności zalicza się na poczet drugiej, a żaden ?z wierzycieli nie otrzymuje swojego świadczenia, lecz zostaje zwolniony ze swojego zobowiązania do wartości wierzytelności niższej.

Kompensaty można dokonać, jeżeli dwie osoby są wobec siebie jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem. Kompensata pozwala na szybkie umorzenie wzajemnych wierzytelności. Potrącone mogą być tylko wierzytelności pieniężne oraz rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku. Potrącenie występuje ?w obrocie w dwóch postaciach: jako potrącenie ustawowe bądź umowne.

Ważne są terminy

Zwlekanie z egzekucją zobowiązania pieniężnego może doprowadzić do przedawnienia roszczenia o zapłatę. ?W sprawach dotyczących działalności gospodarczej okres przedawnienia wynosi trzy lata, jeżeli zatem wierzytelność uległa przedawnieniu, to dłużnik może skutecznie podnosić zarzut przedawnienia. Przedawnionymi wierzytelnościami można jednak skutecznie, po spełnieniu przesłanek określonych ustawowo, uregulować swoje zobowiązania wobec kontrahenta. Upływ terminu przedawnienia nie wyłącza bowiem możliwości przedstawienia przedawnionej wierzytelności do kompensaty.

Stan potrącalności

Co do zasady wierzytelność przedawniona nie może zostać przedstawiona do potrącenia na skutek braku cech zaskarżalności. Artykuł 502 kodeksu cywilnego stanowi jednak, iż wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe (ziściły się wszystkie przesłanki potrącenia), przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Gdyby zatem kontrahent nie wyrażał zgody na zawarcie umowy kompensacyjnej, druga strona może złożyć jednostronne oświadczenie o potrąceniu, o tyle o ile zaistniał taki moment, gdy obie wierzytelności istniały i gdy wierzytelność potrącającego nie była przedawniona. W takiej sytuacji możliwe jest potrącenie nawet po kilku latach od upływu terminu przedawnienia. Na zasadach ogólnych dopuszczalne jest potrącenie, gdy kontrahent przedsiębiorcy zrzekł się przedawnienia. Należy wówczas pamiętać o treści art. 117 § 2 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne. W sytuacji, kiedy potrącenie było możliwe już po przedawnieniu, niestety takie ustawowe potrącenie nie jest możliwe. Potrącenie wierzytelności przedawnionej dokonuje się tak samo jak w przypadku wierzytelności nieprzedawnionych.

Powołany art. 502 kodeksu cywilnego dotyczy przedawnienia, które powstało po wystąpieniu stanu potrącalności do chwili złożenia oświadczenia woli o potrąceniu. Możliwość ta następuje wówczas, gdy występują kumulatywnie wszystkie przesłanki, jakie wymienia art. 498 § 1 kodeksu cywilnego. Odrębnym przypadkiem potrącenia wierzytelności przedawnionej będzie sytuacja, gdy wierzytelność przedawniona zostanie zasądzona przez sąd dlatego, że dłużnik nie podniósł zarzutu przedawnienia.

Możliwe przesłanki

Artykuł 498 § 1 kodeksu cywilnego określa warunki, po spełnieniu których kompensata wzajemnych zobowiązań pieniężnych jest możliwa, ?a zatem ma to miejsce, gdy:

- ?dwie osoby są względem siebie równocześnie wierzycielami i dłużnikami,

- ?obie wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym,

- ?wierzytelność przysługująca osobie, która dokonuje potrącenia, musi być wymagalna,

- ?świadczenia są jednorodzajowe (pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku).

Brak choćby jednej z przesłanek powoduje, że oświadczenie o potrąceniu jest nieskuteczne. Z brzmienia ?art. 498 § 1 k.c. wynika, że wymagalne powinny być obie wierzytelności. Należy jednak pamiętać o ogólnej zasadzie, iż dłużnik ma prawo zapłacić przed terminem. Przyjmuje się zatem, że dla skutecznego potrącenia wymagalna musi być tylko wierzytelność przysługująca osobie, która dokonuje potrącenia (wyrok Sądu Najwyższego ?z 12 października 2005 r., III CK 90/05).

Jaka forma

Kompensata między stronami może być dokonana w umowie lub na podstawie jednostronnego oświadczenia składanego przez potrącającego. Oświadczenie potrącającego powinno zawierać określenie obu wierzytelności i ich kwoty oraz powinno wskazywać, iż chce on skompensować wierzytelności i długi.

Oświadczenie ma charakter oświadczenia woli i jest skuteczne, gdy doszło do kontrahenta w taki sposób, aby mógł zapoznać się on z jego treścią. Potrącenie umowne między stronami może zostać zawarte w ramach swobody umów. To strony określają zasady kompensaty umownej. Przy czym należy pamiętać, aby przyjęte zasady nie sprzeciwiały się postanowieniom ustawy, zasadom współżycia społecznego bądź naturze stosunku potrącenia. Potrąceniu mogą podlegać wierzytelności, które nie są wymagalne ani zaskarżalne albo nie zachodzi wzajemność świadczeń. W sytuacji jednak, gdy brak jest zgody drugiej strony na dokonanie potrącenia, przedsiębiorca przed złożeniem oświadczenia powinien pamiętać, aby jego wierzytelności spełniały ustawowe przesłanki z art. 498 § 1 k.c.

Jaki jest skutek

Wskutek takiej czynności wierzytelność mniejsza przestaje istnieć, ?a wierzytelność większa pozostanie, lecz tylko jako różnica pomiędzy tymi wierzytelnościami, czyli potrącenie powoduje wzajemne umorzenie wierzytelności, do wartości wierzytelności niższej.

Całkowite umorzenie obu wierzytelności może nastąpić tylko wówczas, gdy opiewały na te same kwoty. Wygaśnięciu ulegają także zabezpieczenia wierzytelności, które wygasły.

Co się nie nadaje do umorzenia

Wierzytelności, które nie mogą być umorzone przez potrącenie, to m.in. wierzytelności:

- ?niepodlegające zajęciu,

- ?o świadczenia alimentacyjne,

- ?wynikające z czynów niedozwolonych

- ?co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Jeżeli wierzytelność, którą chcielibyśmy skompensować, została zajęta przez osobę trzecią, wówczas zastosowanie znajdzie artykuł 504 kodeksu cywilnego traktujący, iż wierzytelność zajętą można potracić tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swojego wierzyciela przed dokonaniem zajęcia. Z kolei w sytuacji, gdy przedsiębiorca nabywa wierzytelności od kontrahenta, istotną kwestią zabezpieczenia się przed możliwym potrąceniem takiej wierzytelności przez dłużnika jest, aby strony w umowie cesji zastrzegły, że w razie potrącenia wierzytelności przez dłużnika, zbywający zwróci nabywcy zapłaconą cenę za taką wierzytelność.

Agnieszka ?Raczyńska, wspólnik, adwokat, rzecznik patentowy w kancelarii Nowakowski i Wspólnicy

W stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami złożone oświadczenie o potrąceniu ma jeszcze jedną ważną konsekwencję – zawiera bowiem w sobie dorozumiane uznanie długu kontrahenta. Jeżeli po potrąceniu pozostanie jakaś część długu wówczas kontrahent będzie miał ograniczone możliwości w kwestionowaniu długu w pozostałej po umorzeniu części.