Przedsiębiorca prowadzi działalność gospodarczą poprzez przedsiębiorstwo rozumiane jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej, który obejmuje elementy wskazane w art. 55

1

k.c., w tym wierzytelności.

Z chwilą śmierci przedsiębiorcy, także małego, bez względu na podstawę dziedziczenia (ustawa, testament), ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzi na jego spadkobiercę czy spadkobierców.

W przypadku występowania kilku spadkobierców nabywają oni spadek wspólnie w częściach ułamkowych, a powstała na skutek śmierci spadkodawcy współwłasność składników majątkowych należących do spadku trwa aż do działu spadku. Przedsiębiorstwo również wchodzi do masy spadkowej, z wyjątkiem jego elementów nie podlegających dziedziczeniu (np. udzielone spadkodawcy koncesje, licencje, zezwolenia).

Dziedziczenia przedsiębiorstwa nie można jednak utożsamiać z dziedziczeniem całej działalności gospodarczej zarejestrowanej przez spadkodawcę, które w prawie polskim nie jest dopuszczalne. Spadkobierca przedsiębiorstwa może jednak prowadzić swoją działalność gospodarczą pod firmą złożoną z nazwiska spadkodawcy, za zgodą małżonka i dzieci spadkodawcy (art. 438 § 1 i § 2 k.c.), którzy z reguły będą współspadkobiercami.

Spadkodawca może w testamencie ustanowić jego wykonawcę, który na mocy art. 988 k.c., zobowiązany jest w szczególności do zarządu majątkiem spadkowym

Do momentu dokonania działu spadku do zarządu spadkiem jako majątkiem wspólnym stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 1035 k.c.), co w praktyce oznacza, że do dokonania czynności prawnych przekraczających zakres zwykłego zarządu spadkiem potrzebna jest zgoda wszystkich spadkobierców (współwłaścicieli), do czynności zaś zwykłego zarządu – zgoda większości spadkobierców. Z pewnością nie ułatwia to zarządu przedsiębiorstwem.

Przyda sie wykonawca

Dla uniknięcia takich problemów spadkodawca może w testamencie ustanowić jego wykonawcę, który na mocy art. 988 k.c. zobowiązany jest w szczególności do zarządu majątkiem spadkowym (w tym przedsiębiorstwem) oraz do wydania go spadkobiercom. Instytucja jest szczególnie pomocna w sytuacji, w której jest potencjalnie wielu spadkobierców, a nie ma pewności, kto ostatecznie stanie się spadkobiercą, względnie istnieją spory w tym zakresie, a czas potwierdzania spadkobrania przez sąd może się wydłużać. Wówczas wykonawca testamentu zapewni nieprzerwane działanie przedsiębiorstwa, co może okazać się niezbędne dla dalszego jego funkcjonowania.

Podobną funkcję może pełnić prokura (art. 109

7

§ 4 i art. 109

8

§ 1 k.c.) oraz pełnomocnictwo nie wygasające na wypadek śmierci (art. 101 § 2 k.c.), jednak ze względu na problemy związane z ujawnianiem prokury w ewidencji działalności gospodarczej oraz ograniczone możliwości udzielania pełnomocnictw na wypadek śmierci (niejednolita praktyka), instytucje te nie są zbyt często wykorzystywane w praktyce.

Niewątpliwie dla dalszej ciągłości prowadzenia przedsiębiorstwa wskazane jest dokonanie sprawnego działu spadku (umownego lub sądowego), umożliwiającego przeniesienie określonych składników majątku spadkowego, w tym przedsiębiorstwa, na poszczególnych spadkobierców. W przypadku umownego działu spadku, dla zawarcia umowy o dział spadku mającej za przedmiot przedsiębiorstwo, która może być kwalifikowana jako zbycie przedsiębiorstwa (co jest jednak sporne w doktrynie), wymagana jest forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi, chyba że w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość, co powoduje obowiązek zawarcia tej umowy w formie aktu notarialnego (art. 75

1

k.c.).

Unikaj sporów

Z oczywistych względów elementy przedsiębiorstwa powinny przejść na spadkobiercę zamierzającego kontynuować działalność gospodarczą. Jednak poza zapisem, w szczególności windykacyjnym, przepisy prawa spadkowego nie gwarantują zachowania integralności, względnie płynnego przejęcia przedsiębiorstwa po śmierci osoby prowadzącej działalność gospodarczą.

Poza zapisem bowiem spadkodawca nie ma możliwości zapisania w testamencie całego przedsiębiorstwa na rzecz oznaczonego spadkobiercy, a wola zmarłego co do przeznaczenia określonych składników majątkowych konkretnym osobom nie ma charakteru wiążącego i stanowi zaledwie wskazówkę co do podziału spadku. Jeśli więc między spadkobiercami powstanie spór, co często ma miejsce, zachowanie przedsiębiorstwa jako całości i sprawny nim zarząd mogą się okazać niezmiernie trudne.

Uważaj na małżonka

Innym problemem związanym z dziedziczeniem przedsiębiorstwa może okazać się wchodzenie przedsiębiorstwa w skład małżeńskiej wspólności majątkowej zmarłego przy braku woli kontynuowania działalności gospodarczej przez współmałżonka. W takim przypadku, w razie śmierci przedsiębiorcy do masy spadkowej wchodzi jedynie jego udział w przedsiębiorstwie.

Jeżeli spadkobierca niebędący małżonkiem zmarłego zamierza kontynuować działalność gospodarczą przedsiębiorcy, wówczas, oprócz nabycia jego udziału w przedsiębiorstwie w drodze działu spadku, będzie on musiał również nabyć udział małżonka zmarłego w tym przedsiębiorstwie, np. w drodze darowizny, względnie zniesienia współwłasności przedsiębiorstwa powstałej na skutek dziedziczenia, w wyniku którego małżonek zmarłego wyzbędzie się swego udziału nieodpłatnie lub z obowiązkiem spłaty.

Pozostawanie w związku małżeńskim może mieć również znaczenie dla spadkobiercy, kiedy nabyte w drodze spadku prawa mają wchodzić do majątku dorobkowego małżonków (art. 33 pkt 2 k.r.o.). Wówczas, gdy przedmiotem działu spadku, kwalifikowanego jako umowa zbycia lub nabycia, jest przedsiębiorstwo, małżonek spadkobiercy, o ile nie będzie sam stroną umowy o dział spadku (art. 36 §1 i §2 k.c.), powinien wyrazić w odpowiedniej formie zgodę (art. 37 §1 pkt 3 k.r.o) na zbycie, względnie odpłatne nabycie takiego przedsiębiorstwa przez jego małżonka.

Tak więc, dziedziczenie przedsiębiorstwa, jego płynne przejęcie przez spadkobiercę i zapewnienie dalszego funkcjonowania na rynku mogą okazać się procesem stosunkowo skomplikowanym prawnie.

—Ewa Markowska-Lip radca prawny,

—Katarzyna Langowska radca prawny, prowadzą indywidualną praktykę w zakresie obsługi prawnej przedsiębiorców