Zgodnie z procesową zasadą kontradyktoryjności obowiązek wykazania istotnych okoliczności sprawy spoczywa na stronach sporu, a sąd może przeprowadzić dowód niewskazany przez strony tylko w wyjątkowych przypadkach. W praktyce pojawia się pytanie, czy podczas procesu sąd może uwzględnić dowody uzyskane przez stronę z naruszeniem prawa (tzw. owoce zatrutego drzewa). Kwestia ta jest sporna, a każda sprawa powinna być oceniana indywidualnie.
Nie bez znaczenia jest to, kiedy sąd dowiedział się o nielegalności dowodu. Jeżeli miał tę świadomość od chwili zgłoszenia wniosku, powinien go oddalić.
Nie przestępstwo, ale naruszenie
O ile podsłuchiwanie i nagrywanie cudzych rozmów bez zgody ich uczestników jest przestępstwem z art. 267 § 3 kodeksu karnego, o tyle posługiwanie się urządzeniem podsłuchowym w trakcie rozmowy prowadzonej z pracodawcą już takiego naruszenia nie stanowi. Nie przesądza to jednak o możliwości wykorzystania tego dowodu w sądzie. Co więcej, potajemnie utrwalając konwersację, można naruszyć dobra osobiste rozmówcy.
Przykład
Pracodawca, który podejrzewał pracowników o kradzieże materiałów biurowych, zainstalował w ich pokoju socjalnym urządzenie podsłuchowe. Dzięki temu nagrał ich rozmowy i przeprowadził zwolnienia. Wnioskuje o wykorzystanie tego dowodu w sądzie na okoliczność utraty zaufania. Został on zdobyty z naruszeniem art. 267 § 3 k.k. Jego dopuszczenie przez sąd jest bardzo dyskusyjne.
Katalog dóbr osobistych zawarty w art. 23 kodeksu cywilnego jest otwarty. A te w nim podane są przykładowe. Zarówno doktryna, jak i orzecznictwo wskazują na inne powszechnie uznawane wartości, które obok zdrowia, wolności, czci czy swobody sumienia mogą uzupełniać kodeksowy zbiór.
Tajemnica konwersacji to wartość
Wśród przeciwników dopuszczalności potajemnie pozyskanych dowodów najczęściej pojawiają się opinie, że nagrywanie rozmów bez wiedzy interlokutora to nieuprawniona ingerencja w dobra osobiste, a przede wszystkim w prawo do prywatności. Ponadto, jak wskazał Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 6 lipca 1999 r. (I ACa 390/99), ochroną jako dobro osobiste objęte są: swoboda wypowiedzi, wybór rozmówcy i tajemnica konwersacji. Podkreślił też, że gromadzenie materiału dowodowego w procesie i prezentowanie go przez strony nie powinno naruszać zasad współżycia społecznego.
Przy bezprawnym zagrożeniu dobra osobistego można wystąpić z powództwem o zaniechanie działania. Gdy zaś dojdzie do naruszenia, powód ma szansę dochodzić usunięcia jego skutków, a także zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej kwoty na wskazany cel społeczny (art. 24 k.c.).
Dowodem w procesie cywilnym może być wszystko, co zmierza do ustalenia okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Chociaż kodeks postępowania cywilnego nie zabrania wnioskowania o przeprowadzenie dowodu z rozmowy między pracodawcą a pracownikiem, to jego dopuszczenie jest wątpliwe. Co prawda zdobyty w ten sposób argument nie został uzyskany w drodze przestępstwa, ale narusza zasady współżycia społecznego i dobre obyczaje.
Niejednokrotnie zajmowało się tym orzecznictwo. W wyroku z 10 stycznia 2008 r. (I ACa 1057/07) Sąd Apelacyjny w Poznaniu stwierdził, że podstępne nagranie prywatnej rozmowy godzi w konstytucyjną zasadę swobody i ochrony komunikowania się oraz że dowody uzyskane w sposób sprzeczny z prawem nie powinny być co do zasady dopuszczane w postępowaniu cywilnym.
Odmiennie rozstrzygnął to Sąd Najwyższy w wyroku z 25 kwietnia 2003 r. (IV CKN 94/01). Przyjął, że nie ma zasadniczych powodów, aby całkowicie zdyskwalifikować dowód z nagrań rozmów telefonicznych, nawet jeżeli dokonano ich bez wiedzy jednego z rozmówców.
Nadużycie zaufania
Poza wątpliwościami dotyczącymi wykorzystania potajemnych nagrań podwładnego w sądzie, takie jego zachowanie może też naruszać prawo pracy. Wolno je bowiem traktować jako złamanie zasady lojalności wobec pracodawcy i nadużycie jego zaufania. Również SN w wyroku z 24 maja 2011 r. (II PK 299/10) wskazał, że ochrona spraw prywatnych dotyczy nie tylko pracownika, ale także pracodawcy i jego firmy. Co za tym idzie utrwalanie bez zgody szefa jego rozmów może stanowić podstawę rozwiązania angażu.
Wola sędziego
Nie można jednoznacznie wskazać, jak dowód z nagrania rozmowy z szefem oceni sąd i czy w ogóle dopuści go w procesie. Uwzględniając poglądy doktryny i judykatury, stwierdzić należy, iż dowody z nagrań, które zostały uzyskane bez zgody zainteresowanego, nie powinny być dopuszczone w postępowaniu cywilnym. Działanie umożliwiające pozyskanie takiego świadectwa narusza dobra osobiste (tajemnicę korespondencji i prawo do prywatności).
Wyjątkowo jednak sąd dopuści taki dowód, gdy pracownik działał w obronie swojego usprawiedliwionego interesu prywatnego. Powinien jednak mieć on wartość znacznie wyższą niż ochrona prywatności i tajemnicy komunikowania się osoby, której dobra naruszono.
Przykład
W uzasadnieniu rozwiązania angażu przełożony wskazał inne powody zwolnienia niż podczas prywatnej rozmowy z podwładnym. Nagraniem z tej rozmowy podwładny chce dowodzić w procesie o przywrócenie do pracy, że przyczyną zwolnienia była osobista antypatia szefa, a nie uchybienia w wykonywaniu zadań. Sąd rozstrzygnie o dopuszczalności i walorze takiego dowodu, analizując całość sytuacji.
Przyda się przy opresji
Najczęściej pracownicy decydują się wykorzystać w sądzie nagrywane rozmowy z przełożonymi, gdy w inny sposób nie mogą udowodnić, że szef narusza ich prawa. Typowym przykładem są powództwa o mobbing, w których podwładni muszą wykazać naruszenie ich praw poprzez uporczywe i długotrwałe nękanie lub zastraszanie mające na celu ich poniżenie lub ośmieszenie oraz izolowanie lub nawet wyeliminowanie z zespołu.
Pracownik, który padł ofiarą mobbingu, ma ograniczone możliwości dowodowe, zwłaszcza jeżeli szef narusza jego prawa, gdy nie ma świadków. Ponieważ ofiara nie miała wyboru i po to, aby bronić swoich praw, nagrała konwersację z ukrycia, sąd zapewne dopuści taki dowód. Będzie jednak szczegółowo analizował, czy nie został on uzyskany w drodze prowokacji czy zmanipulowania pracodawcy.
Autorka jest radcą prawnym w Kancelarii Radcy Prawnego A. Ciastek-Zyska
