Powszechnie przyjętą w polskim obrocie gospodarczym praktyką kontraktową jest ustanawianie – na zlecenie wykonawców inwestycji infrastrukturalnych – gwarancji bankowych bądź ubezpieczeniowych na zabezpieczenie należytego wykonania umów o roboty budowlane. Ustanawiające owe gwarancje banki bądź towarzystwa ubezpieczeniowe zobowiązują się nieodwołalnie i bezwarunkowo do zapłacenia na rzecz inwestorów – czyli beneficjentów – określonych kwot do ustalonej maksymalnej sumy gwarancyjnej. Wszelkie okoliczności związane z wystawianą gwarancją zawarte są najczęściej w dokumencie gwarancji.

Dokument i zobowiązanie

Pojęcie gwarancji jest w praktyce ujmowane dwojako. W pierwszym znaczeniu chodzi o dokument, natomiast w drugim gwarancja jest rozumiana jako zobowiązanie gwaranta wobec beneficjenta (w tekście posługiwać się będę pojęciem gwarancji w rozumieniu zobowiązania, jeżeli nie wskażę wyraźnie, że chodzi o inne znaczenie).

W literaturze nie ma zgodności co do identyfikacji sytuacji prawnej, jaka kształtuje się pomiędzy podmiotami zaangażowanymi w relacje związane z istniejącą gwarancją. Relacje te są ujmowane albo jako odrębne stosunki prawne albo jako jeden wielostronny stosunek.

Dla prawidłowego zrozumienia istoty rzeczy wyróżnić należy następujące relacje:

O tym, że nie jest to tylko jeden stosunek prawny, świadczy to, że wyróżniamy trzy odrębne źródła powstania tej swoistej – gospodarczo zresztą zespolonej – relacji pomiędzy trzema podmiotami.

Należy podkreślić, że w celu zwiększenia bezpieczeństwa obrotu uczestnicy międzynarodowych stosunków handlowych wypracowali sformalizowany dokument gwarancji (listu gwarancyjnego), który winien zawierać pełny zapis treści podjętego zobowiązania gwaranta. Wydanie listu gwarancyjnego jest warunkiem zaciągnięcia zobowiązania przez gwaranta (odpowiada to spotykanej w doktrynie tzw. teorii emisyjnej). Trzeba jednak stwierdzić, że dokument ten nie jest papierem wartościowym. Jest sui generis skryptem dłużnym, bowiem jego fizyczny byt nie jest warunkiem istnienia zobowiązania gwaranta.

Abstrakcyjny charakter

Wyodrębnione trzy różne stosunki prawne są pomocne w próbie oceny charakteru prawnego zobowiązania gwaranta z punktu widzenia jego abstrakcyjności lub kauzalności. W kontekście opisu stosunku prawnego łączącego gwaranta z beneficjentem, jeszcze raz wskazać należy na zasadniczy element tego stosunku, tj. samodzielne i nieakcesoryjne zobowiązania gwaranta. Samodzielne ze względu na to, że gwarant odpowiada jedynie za własny dług, zaś nieakcesoryjne z uwagi na to, że jest to zobowiązanie niezależne od długu zaciągniętego przez osobę trzecią (konkretnie niezależne od wielkości długu, jaki ma zlecający udzielenie gwarancji wobec beneficjenta). Zupełnie jasne jest zatem, że jakiekolwiek relacje ze stosunku pokrycia nie mogą mieć znaczenia dla odpowiedzialności gwaranta wobec beneficjenta.

O tym, czy i jaki wpływ na odpowiedzialność gwaranta mają relacje ze stosunku waluty (tj. stosunku pomiędzy zlecającym a beneficjentem), rozstrzyga kwestia abstrakcyjności lub kauzalności zobowiązania gwaranta. W doktrynie wyróżniamy dwa podejścia: pierwsze, dominujące, które ujmuje zobowiązanie gwaranta jako abstrakcyjne oraz drugie, przeciwne, ujmujące zobowiązanie gwaranta jako kauzalne Orzecznictwo postawiło sprawę jasno i w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 28 kwietnia 1995 r., III CZP 166/94, opowiedziało się za abstrakcyjnością omawianego zobowiązania.

Za przyjęciem dominującego stanowiska przemawiają przekonujące i zasadne argumenty natury praktycznej, w szczególności ograniczona możliwość badania materialnej zasadności zgłaszanego przez beneficjenta roszczenia. Nie kwestionując poglądu o abstrakcyjnym z zasady charakterze tego zobowiązania, moim zdaniem, należy raczej mówić o mniej lub bardziej abstrakcyjnych czynnościach prawnych, co odzwierciedla zakres zarzutów, jakie przysługują dłużnikowi. Uzasadnieniem takiej tezy jest to, że strony stosunku prawnego opartego o przewidzianą w przepisach umowę gwarancji ubezpieczeniowej mogą kształtować go w sposób swobodny, tj. określać, jakie zarzuty będą przysługiwały gwarantowi, a jakie nie (oczywiście nie może to pozostawać w sprzeczności z przepisami bezwzględnie obowiązującymi).

Podkreślenia wymaga fakt, że nie ma ustawowego zakazu kształtowania przez strony nienazwanych czynności prawnych abstrakcyjnych, a w polskim systemie prawa cywilnego występuje jedynie zasada kauzalności czynności prawnych nazwanych. Na marginesie warto wskazać, że znaczące ograniczenie zarzutów gwaranta jest powszechnie spotykane także w międzynarodowym obrocie handlowym.

Wniosek

Banki oraz towarzystwa ubezpieczeniowe są instytucjami najwyższego profesjonalizmu i mają świadomość konsekwencji prawnych ustanawianych, za często sowitą odpłatnością, gwarancji.

Ile odpowiedzialności gwaranta

dr Jan Mojak, pracownik naukowo-dydaktyczny Instytutu Prawa Cywilnego UMCS oraz WSEI w Lublinie

Praktyka i doktryna zwracają zwracają uwagę na pojawiające się zjawisko, polegające na ustanawianiu przez sądy zabezpieczeń procesowych zakazujących Skarbowi Państwa-GDDKiA składania oświadczeń woli o realizacji praw wynikających z udzielonych przez banki bądź towarzystwa ubezpieczeniowe gwarancji, wystawionych na zlecenie wykonawców inwestycji drogowych (czy też szerzej – infrastrukturalnych).  Przypadki takie mają precedensowy, jak dotychczas charakter, gdyż generalnie sądy oddalają wnioski o ustanawianie tego typu sui generis zabezpieczeń prawno-procesowych.

Należy jednoznacznie stwierdzić, że udzielanie tego typu zabezpieczeń procesowych nie znajduje żadnych podstaw prawnych i jest rażąco sprzeczne z charakterem prawnym odpowiedzialności gwaranta (bankowego bądź ubezpieczeniowego) wobec beneficjenta gwarancji.

Wskazać należy, że przyczyną prawną udzielenia gwarancji jest causa cavendi (zabezpieczenie realizacji określonego skutku), która jest wyrażana w treści dokumentu gwarancji (okoliczność ta odróżnia zobowiązanie gwarancyjne od zobowiązania wekslowego). O tym natomiast, czy i jaki wpływ na odpowiedzialność gwaranta mają relacje ze stosunku waluty (tj. stosunku pomiędzy zlecającym a beneficjentem) rozstrzyga kwestia abstrakcyjności zobowiązania gwaranta.     Podkreślenia wymaga fakt, że znaczące ograniczenie zarzutów gwaranta jest powszechnie spotykane także w międzynarodowym obrocie handlowym.

Twierdzenie, że ustanowione zabezpieczenie w postaci zakazu realizacji praw z gwarancji bankowej (ubezpieczeniowej) wiąże tylko inwestora, a nie banki (towarzystwa ubezpieczeniowe) jako gwarantów, razi daleko idącą naiwnością prawniczą, bo przecież gwarant płaci sumę gwarancyjną wyłącznie na pisemne żądanie beneficjenta, a tenże beneficjent ma prawnoprocesowy zakaz składania żądania realizacji gwarancji. W ten sposób swoistym beneficjentem zabezpieczenia w postaci zakazu realizacji gwarancji staje się gwarant, tj. bank bądź towarzystwo ubezpieczeniowe.

Blokowanie więc beneficjentowi realizacji gwarancji poprzez swoistą konstrukcję prawno-procesową, zakazującą temu beneficjentowi wykonywania uprawnień ze stosunku prawnego oderwanego (niezależnego) od stosunku kontraktowego łączącego inwestora z wykonawcą, nie znajduje nawet minimalnych podstaw prawnych. Zakaz taki przypomina – przy zachowaniu wszelkich proporcji – zakaz przedstawienia weksla do wykupu. Sztuczki procesowe, zrozumiałe nawet jako przejaw prawniczego profesjonalizmu, muszą jednak być oceniane przez sądy w optyce fundamentalnych materialnoprawnych zasad odpowiedzialności cywilnej.

Najwyższy standard ochrony

Czy beneficjent musi doznać jakiejkolwiek szkody, by mógł skutecznie zażądać realizacji zobowiązania gwaranta?

Odpowiedzialność gwaranta nie ma charakteru odszkodowawczego, ale jest to odpowiedzialność gwarancyjna za sam skutek np. niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez zlecającego udzielenie gwarancji. Ergo beneficjent nie musi doznać jakiejkolwiek szkody, by mógł skutecznie żądać realizacji zobowiązania gwaranta, a ponadto – o ile umowa gwarancji nie przewiduje inaczej – nie musi narażać się na badanie zgłoszonego roszczenia pod takim kątem.

Zobowiązanie gwaranta jest nieodwołalne i bezwarunkowe

Wypłata przez gwaranta stosownej kwoty tytułem gwarancji, mimo tak rygorystycznego ujmowania jego odpowiedzialności, nie może być jednak oceniana jako krzywdząca. Po pierwsze, społeczno-gospodarcze przeznaczenie tego prawa przemawia za zapewnieniem beneficjentowi możliwie najwyższego standardu ochrony. Po drugie, zobowiązanie się gwaranta jest zawsze skalkulowane poziomem ryzyka i wielkością opłaconej prowizji bądź składki. Po trzecie, prawidłowe rozliczenie dokonanej przez gwaranta wypłaty nastąpi w oparciu o treść stosunku pokrycia (tj. umowy zlecenia gwarancji) i ewentualnie w oparciu o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 10 lutego 2010 r., V CSK 233/2009).

Jaka wysokość maksymalnego świadczenia

W jaki sposób określić świadczenie gwaranta w liście gwarancyjnym?

Najważniejszym elementem listu gwarancyjnego jest oznaczenie przez gwaranta jego zobowiązania wobec beneficjenta. Sposób określenia tego świadczenia może być różny. Regułą jest jednak zamieszczenie tzw. sumy gwarancyjnej, czyli kwotowo oznaczonego maksymalnego świadczenia do jakiego gwarant może odpowiadać. Jednostronne zobowiązanie gwaranta stanowi najważniejszy element całego stosunku prawnego łączącego go z beneficjentem. Inne elementy tego stosunku mają charakter uboczny. Zobowiązanie gwaranta limitowane jest najczęściej terminem, po którym bezpowrotnie wygasa. O ile nic innego nie wynika z treści udzielonej gwarancji, zobowiązanie gwaranta jest nieodwołalne i bezwarunkowe.

—j.m.