Ogólne upoważnienie dla organów podatkowych i organów kontroli skarbowej do wystąpienia do sądu powszechnego z żądaniem oceny ważności stosunków prawnych (na gruncie prawa cywilnego) ma umocowanie w art. 189
1
kodeksu postępowania cywilnego
(k.p.c.) w związku z art. 189 tego kodeksu. Norma ta skorelowana jest z art. 199a
§ 3 ordynacji podatkowej (op), który zobowiązuje organ prowadzący postępowanie podatkowe do wystąpienia do sądu powszechnego w przypadku powzięcia w toku postępowania wątpliwości co do istnienia bądź nieistnienia prawa lub stosunku prawnego.
Na podstawie odesłania zawartego w art. 31 ust. 1 ustawy o kontroli skarbowej wskazany przepis ordynacji podatkowej stosuje się również w postępowaniu kontrolnym, prowadzonym przez organy kontroli skarbowej.
Art. 199a § 3 op nakłada zatem na organy obowiązek ustalania istotnych okoliczności, ze sfery szeroko rozumianego prawa cywilnego i handlowego, za pośrednictwem drogi sądowej.
Weryfikacja sposobu powołania
Prowadząc postępowanie podatkowe (postępowanie kontrolne) w spółkach z o.o., organy podatkowe mogą napotkać problem z właściwą interpretacją czynności prawnych, podejmowanych przez zgromadzenie wspólników.
Dotyczyć może to zwłaszcza weryfikacji sposobu powołania (bądź odwołania) określonych osób z funkcji pełnionych przez nie w organach spółki, co na gruncie podatkowym może wiązać się np. z możliwością późniejszego zaliczenia wydatków na wynagrodzenia tych osób do kosztów uzyskania przychodu w spółce.
W takim wypadku niezbędne może okazać się wystąpienie do właściwego sądu powszechnego z pozwem o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego pomiędzy spółką a członkiem jej organu.
Przeszkodą kodeks spółek handlowych?
Jednak w tym miejscu organy podatkowe (skarbowe) mogą napotkać przeszkodę. Jak stwierdza bowiem art. 252 § 1 kodeksu spółek handlowych (k.s.h.), osobom lub organom spółki, wymienionym w art. 250 k.s.h., przysługuje prawo do wytoczenia przeciwko spółce powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały wspólników sprzecznej z ustawą.
Artykułu 189 k.p.c. w tym zakresie się nie stosuje. Wśród podmiotów wskazanych w art. 250 k.s.h. nie ma organów podatkowych (skarbowych). Zatem należy przede wszystkim rozważyć, czy wiąże on te organy, a tym samym czy są one legitymowane do wnoszenia powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego z powodu nieważności uchwały będącej jego podstawą.
Co wynika z wyroków
Sądy administracyjne podchodzą do tego zagadnienia z dużą dozą ostrożności. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi w wyroku z 17 kwietnia 2009 (I SA/Łd 1366/08) podał w wątpliwość (aczkolwiek całkowicie nie wykluczył) możliwość wytoczenia przez organ podatkowy (skarbowy) powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały zgromadzenia wspólników spółki z o.o.
Dużo bardziej zdecydowany był Naczelny Sąd Administracyjny, który w wyroku z 10 września 2009 (II FSK 385/08), komentując analogiczną normę k.s.h. odnoszącą się do spółki akcyjnej, zauważył, że „na gruncie prawa spółek handlowych zarówno problematyka podejmowania uchwał w spółce kapitałowej, jak i sankcja, jaką należy stosować, gdy uchwała jest sprzeczna z ustawą, są całkowicie uregulowane w kodeksie spółek handlowych. (...)
Nie jest więc możliwe na tle art. 422 – 427 k.s.h., aby jakakolwiek osoba lub organ w dowolnym czasie mógł powołać się na nieważność uchwały walnego zgromadzenia. W razie wadliwości takich uchwał tylko osoby określone w przepisach kodeksu mogą korzystać z sankcji przewidzianej w art. 422 i 425”.
Rozbieżne stanowiska
Wydawałoby się, że wspólnicy i członkowie organów spółki mogą być spokojni co do możliwości zakwestionowania przez organy podatkowe ważności uchwał podejmowanych przez zgromadzenie wspólników. Tym bardziej że art. 252 § 3 k.s.h. wprowadza materialny termin trzech lat na wniesienie powództwa o stwierdzenie nieważności takiej uchwały.
Jednak Sąd Najwyższy w wyroku z 12 grudnia 2008 (II CSK 278/08) stwierdził, że „uchwała wspólników powzięta in fraudem legis jest nieważna na podstawie art. 58 § 1 k.c. Podobnie trzeba ocenić uchwałę naruszającą przepisy prawa publicznego, w szczególności prawa karnego.
W takich wypadkach uchwała wspólników może być na zasadach ogólnych kwestionowana bez ograniczeń czasowych w drodze powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.)”.
Odnotować należy, że zupełnie przeciwstawny pogląd (a więc dopuszczający wyłącznie powództwo oparte na przesłankach wynikających z art. 252 § 1 k.s.h.) wyraził m.in. Sąd Apelacyjny w Katowicach (wyrok z 16 lipca 2009, V ACa 241/09).
Jak widać, w omawianym zakresie sądy powszechne wcale nie wypracowały jednolitego stanowiska. W przytoczonym już wyroku NSA sąd ten zauważył również, że „przepisy art. 252 i 425 tej ustawy określają skutki prawne czynności niezgodnej z ustawą i stanowią lex specialis w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego, brak więc jest podstaw do powoływania art. 58 k.c. do stwierdzenia, czy mamy do czynienia z nieważnością uchwały”.
Podatnik może skutecznie się bronić
Z uwagi na niejednolitość orzecznictwa organy mogą podjąć próbę wystąpienia do sądu powszechnego. Upoważnienia do wniesienia pozwu mogą w takim wypadku upatrywać w art. 189
1
k.p.c. w związku z art. 189 k.p.c., natomiast podstawą materialną żądania będzie odpowiedni przepis prawa materialnego, którego naruszenie miałoby w ocenie organu powodować skutek w postaci nieważności takiej uchwały.
Niemniej podatnicy, u których fiskus zakwestionuje uchwały zgromadzenia wspólników, mogą podjąć skuteczną walkę przed sądami administracyjnymi. Zwłaszcza że ustawodawca w odniesieniu do tych uchwał wprowadził szczególny środek zaskarżenia, który wprost wyłącza zastosowanie ogólnej normy art. 189 k.p.c. (a to ona stanowi podstawę wniesienia powództwa, bowiem art. 189
1
k.p.c. rozszerza jedynie zakres jej adresatów i wskazuje konkretne, szczególne okoliczności jej zastosowania).
Gdy nie było uchwały
Nieco inaczej jest w wypadku tzw. uchwał nieistniejących. Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał uwagę, że powództwo o ustalenie nieistnienia uchwały można wytoczyć opierając się na art. 189 k.p.c. z pominięciem przesłanek wskazanych w art. 252 § 1 k.s.h. (np. wyroki z 16 lutego 2005, III CK 296/04, z 4 stycznia 2008, III CSK 238/07).
Tak więc organy podatkowe (skarbowe), które będą kwestionowały sam fakt powzięcia uchwały (jej istnienia w obrocie prawnym), a tym samym będą zmierzały do wykazania, że nie istnieje stosunek prawny bądź prawo, którego podstawą była taka uchwała, mogą skierować do sądu powszechnego pozew na podstawie art. 1891 k.p.c. w związku z art. 189 k.p.c.
Zawieszenie biegu przedawnienia
Wystąpienie przez organy podatkowe (skarbowe) z powództwem do sądu powszechnego zawiesza bieg terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego (art. 70 § 6 pkt 3 op).
Termin ten rozpoczyna swój dalszy bieg w dniu następnym po uprawomocnieniu się orzeczenia sądu powszechnego w sprawie ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa (art. 70 § 7 pkt 3 op).
Kto jest powodem
Jeszcze do niedawna przedmiotem kontrowersji była właściwa interpretacja art. 1891 k.p.c. Przepis ten jest podstawą dla organów podatkowych i organów kontroli skarbowej do wytoczenia powództwa cywilnego, jeżeli w toku prowadzonego postępowania ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa jest niezbędne dla oceny skutków podatkowych.
Rozbieżności w doktrynie i judykaturze sprowadzały się do właściwego określenia strony powodowej w takim procesie, a w zasadzie stwierdzenia, czy jest nią organ podatkowy (organ kontroli skarbowej), czy Skarb Państwa reprezentowany przez właściwy organ administracji skarbowej. Wydaje się, że kwestia ta została ostatecznie rozstrzygnięta na korzyść przyznania samoistnej roli procesowej organom podatkowym i skarbowym.
W uzasadnieniu wyroku z 28 stycznia 2010 (IV CSK 261/09) Sąd Najwyższy zauważył, że „działanie organu kontroli w sferze imperium stanowi uzasadnienie dla jego samodzielnej pozycji w procesie cywilnym. W tym bowiem przypadku Skarb Państwa nie jest stroną zakwestionowanej umowy cywilnoprawnej, ale ma status »władzy« podatkowej”.
Przykład
Dyrektor urzędu kontroli skarbowej w X prowadzi postępowanie kontrolne względem A sp. z o.o.
W toku postępowania organ stwierdza, że dla oceny skutków podatkowych jednej z transakcji niezbędne jest wyjaśnienie, czy członek zarządu A sp. z o.o. został prawidłowo powołany na swoje stanowisko.
W tym celu może on skierować pozew do właściwego sądu powszechnego. Powodem w tym procesie będzie dyrektor UKS w X, natomiast stroną pozwaną – A sp. z o.o.
Autor jest aplikantem adwokackim, pracuje w Kancelarii Perfect mgr Marek Michnik z siedzibą w Sosnowcu
Zobacz serwisy:
