Instrumenty pochodne to instrumenty finansowe, których wartość zależy od wartości innych instrumentów finansowych zwanych instrumentami podstawowymi (bazowymi). Rynek instrumentów pochodnych obejmuje transakcje finansowe, służące efektywnej alokacji zysku z kapitału. Derywaty mogą być wykorzystywane w celach spekulacyjnych, ukierunkowanych na generowanie wysokich zysków z inwestycji.
Transakcje spekulacyjne, wykorzystujące pochodne instrumenty finansowe, służą osiąganiu korzyści ekonomicznych, wynikających z krótkoterminowych zmian cen oraz wahań innych czynników rynkowych, dzięki zastosowaniu określonej strategii inwestycyjnej (tzw. gry na zwyżkę lub gry na zniżkę). Celem gry na zwyżkę jest nabycie instrumentu z myślą o jego późniejszej odsprzedaży z zyskiem (tj. po cenie sprzedaży wyższej, niż cena nabycia). W przypadku gry na zwyżkę, w pierwszej kolejności następuje zakup instrumentu (co jest równoznaczne z tzw. otwarciem długiej pozycji), a następnie jego sprzedaż, określana mianem „zamknięcia pozycji". Gra na zniżkę ukierunkowana jest natomiast na sprzedaż instrumentu, celem odkupienia go z zyskiem (tj. po cenie nabycia niższej, niż wcześniejsza cena sprzedaży). W ramach gry na zniżkę występuje najpierw sprzedaż instrumentu (tzw. otwarcie krótkiej pozycji), a następnie jego odkupienie (tzw. zamknięcie krótkiej pozycji).
Instrumenty pochodne, obok funkcji zabezpieczającej inne inwestycje przed towarzyszącym im ryzykiem, często służą jako narzędzia strategii spekulacyjnych, których celem jest wzrost ryzyka, a w konsekwencji rentowności kapitału własnego przedsiębiorstwa, w drodze wykorzystania efektu dźwigni finansowej. Wysoki poziom ryzyka związany z wykorzystaniem derywatów spekulacyjnych może jednak powodować automatyczne obniżenie zaufania do podmiotu, co w konsekwencji może przekładać się na trudności w dostępie do kapitału lub konieczności pozyskiwania go po wyższym koszcie, czy też doprowadzić do pogorszenia warunków dostaw towarów i usług (skrócenie terminów dostaw). Ponadto, podejmowane działania spekulacyjne mogą być przyczyną znacznych wahań rynku finansowego. Mogą one również powodować destabilizację wzrostu gospodarczego innych, lokalnych lub regionalnych rynków.
Do instrumentów pochodnych, wykorzystywanych w celach spekulacyjnych zalicza się transakcje terminowe, takie jak:
- kontrakty forward lub futures,
- kontrakty swap oraz
- opcje.
