Od 1 stycznia 2016 roku weszła w życie ustawa z 9 października 2015 r. o zmianie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2015, poz. 1830), której podstawowym celem było dostosowanie krajowych przepisów do częściowo już wdrożonej dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/7/UE z 16 lutego 2011 r. w sprawie zwalcza nia opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych.

Ustawa wprowadziła istotne zmiany w zakresie zasad ustalania wysokości odsetek. Wprowadzone zostały odrębne kategorie „odsetek ustawowych" oraz „odsetek ustawowych za opóźnienie", zmieniony został mechanizm określania wysokości tych odsetek, jak również dokonano odrębnego uregulowania maksymalnych odsetek za opóźnienie.

W ujęciu kodeksowym odsetki stanowią świadczenie pieniężne, do którego może być zobowiązany dłużnik korzystający ze środków pieniężnych innej osoby (wierzyciela). Odsetki, w zależności od ich charakteru, mogą pełnić różnego rodzaju funkcje – wynagrodzenia, kompensacyjną, sankcyjną. Tradycyjnie przyjmuje się, iż odsetki stanowią wynagrodzenie za korzystanie przez pewien czas z cudzego kapitału (odsetki kapitałowe) lub rekompensatę za opóźnienie w zapłacie wymagalnej już sumy pieniężnej (odsetki za opóźnienie). Z uwagi na źródło powstania rozróżnia się odsetki umowne oraz ustawowe.

Istota zmian

Wprowadzona zmiana dotyczy m.in. sposobu obliczania wysokości odsetek ustawowych, odsetek ustawowych za opóźnienie oraz wysokości odsetek maksymalnych. W  „obrocie profesjonalnym" została ponadto wprowadzona nowa kategoria tzw. odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych.

Dotychczasowe regulacje obejmujące kwestię odsetek funkcjonowały w ramach dwóch reżimów prawnych: Kodeksu cywilnego oraz ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych. W przypadku regulacji kodeksowej – w kształcie obowiązującym do 31 grudnia 2015 r. – wysokość odsetek ustawowych określana była w drodze rozporządzenia przez Radę Ministrów. Następowało to przy uwzględnieniu wysokości rynkowych stóp procentowych oraz stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego. Odsetki ustawowe w transakcjach handlowych obliczane były jak zaległości podatkowe, tj. zgodnie z przepisami Ordynacji Podatkowej. Niezależnie jednak od reżimu prawnego, w oparciu o który obliczane były odsetki ustawowe, w 2015 r. wysokość poszczególnych rodzajów odsetek ustawowych była z sobą tożsama (wynosiła 8 proc. w stosunku rocznym).

W wyniku nowelizacji z 9 października 2015 r. zasadniczej modyfikacji uległa podstawa obliczania wysokości odsetek ustawowych. Odsetki określone w obu wskazanych wyżej reżimach prawnych powiązane zostały wspólną podstawą, poprzez odwołanie się do wysokości stopy referencyjnej NBP, powiększonej o określoną ustawowo liczbę punktów procentowych, właściwą dla danej kategorii odsetek. Tym samym wprowadzona zmiana spowodowała powstanie istotnych różnic w wysokościach poszczególnych odsetek w ramach obu reżimów prawnych.

Odsetki kapitałowe

Od początku 2016 r. wysokość odsetek ustawowych powiązano ze stopą referencyjną Narodowego Banku Polskiego. W odniesieniu do odsetek ustawowych kapitałowych przyjęto zasadę, iż są one równe wysokości sumy stopy referencyjnej NBP i 3,5 punktów procentowych. Wysokość stopy referencyjnej NBP w marcu 2016 roku wynosi 1,5 proc., a więc obecnie wysokość odsetek ustawowych kapitałowych wynosi 5 proc.

Strony czynności prawnej mogą ustalić pomiędzy sobą zapłatę odsetek w innej wysokości niż odsetki ustawowe. Odsetki umowne nie mogą być jednak wyższe niż odsetki maksymalne. Do 31 grudnia 2015 r. wysokość odsetek maksymalnych wynikających z czynności prawnej wyznaczała czterokrotność wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego. Od 1 stycznia 2016 r. maksymalna wysokość odsetek kapitałowych wynikających z czynności prawnej stanowi natomiast dwukrotność wysokości odsetek usta- wowych (aktualnie 10 proc. w skali roku).

Zastrzeżenie odsetek umownych w wymiarze przekraczającym ich maksymalną wysokość nie powoduje przy tym automatycznej nieważności czynności prawnej – w takim przypadku nieważnością dotknięte zostanie jedynie postanowienie określające wysokość odsetek i to wyłącznie w zakresie, w jakim odsetki te przekroczyły ustalony przez ustawodawcę maksymalny poziom.

Odsetki za opóźnienie

Od 1 stycznia 2016 r. obowiązują także nowe zasady ustalania wysokości odsetek za opóźnienie. W obowiązującym stanie prawnym wyróżniamy dwa rodzaje odsetek ustawowych za opóźnienie – odsetki ustawowe za opóźnienie mające swoją podstawę w Kodeksie cywilnym oraz odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, uregulowane w ustawie o terminach zapłaty w transakcjach handlowych.

Zgodnie z art. 481 § 1 k.c., jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Według nowych zasad, jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie została z góry oznaczona, wierzycielowi należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej NBP i 5,5 punktów procentowych (aktualnie 7 proc. w skali roku).

Podobnie jak w przypadku odsetek ustawowych kapitałowych, maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie. Oznacza to, iż na dzień sporządzenia niniejszego artykułu maksymalne odsetki za opóźnienie wynoszą 14 proc. w skali roku.

Odsetki w transakcjach

Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych stanowią element szczególnego reżimu prawnego mającego zastosowanie wyłącznie do odpłatnej dostawy towarów oraz odpłatnego świadczenia usług pomiędzy szeroko rozumianymi profesjonalistami, w związku z wykonywaną przez nich działalnością (transakcja handlowa).

W regulacji obowiązującej do końca 2015 r. odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych należały się w wysokości odsetek za zaległości podatkowe (według przepisów Ordynacji Podatkowej), chyba że strony transakcji uzgodniły wyższą stawkę odsetek za opóźnienie.

Od 1 stycznia 2016 r. podstawę do ustalenia wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych stanowi wysokość stopy referencyjnej NBP powiększonej o 8 punktów procentowych (obecnie 9,5 proc. w skali roku), chyba że strony uzgodniły wyższe odsetki.

Zdaniem autora

Paweł Sowisło, adwokat Kancelaria Adwokatów i Radców Prawnych P.J. Sowisło & Topolewski S.K.A.

Zmiana wprowadzona ustawą z 9 października 2015 r. o zmianie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw będzie miała istotne znaczenie przy kierowaniu pozwów o zapłatę do sądów – o ile w 2015 r. odsetki ustawowe niezależnie od reżimu prawnego (kodeksu cywilnego czy ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych) wynosiły 8 proc. w skali roku, o tyle w 2016 r. wysokość poszczególnych rodzajów odsetek ustawowych została ustalona odmiennie i znacząco się od siebie różni.

Powyższe oznacza zatem, iż w niektórych przypadkach zgłoszenie w pozwie żądania o zasądzenie określonej kwoty wraz z odsetkami określonymi według formuły „wraz z ustawowymi odsetkami" zamiast „wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w transakcjach handlowych" może narazić powoda (wierzyciela) na uszczerbek finansowy spowodowany dochodzeniem odsetek w niższej wysokości. Różnica pomiędzy odsetkami ustawowymi za opóźnienie obliczonymi na podstawie przepisów kodeksu cywilnego a odsetkami ustawowymi za opóźnienie w transakcjach handlowych wynosi bowiem aż 2,5 proc. w skali roku.

Stopa referencyjna NBP

Od początku 2016 r. zarówno w transakcjach w obrocie profesjonalnym, jak i w obrocie nieprofesjonalnym oraz w transakcjach z udziałem konsumentów podstawę obliczenia wysokości odsetek stanowi stopa referencyjna NBP powiększona o określoną przez ustawodawcę liczbę punktów procentowych – odmienną dla poszczególnych rodzajów odsetek.

Zgodnie z tym mechanizmem:

- odsetki ustawowe kapitałowe stanowią wysokość stopy referencyjnej NBP powiększoną o 3,5 proc., (aktualnie 5 proc. w skali roku);

- odsetki ustawowe za opóźnienie stanowią wysokość stopy referencyjnej NBP powiększoną o 5,5 proc. (aktualnie 7 proc. w skali roku);

- odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych stanowią wysokość stopy referencyjnej NBP powiększoną o 8 proc. (aktualnie 9,5 proc.).

W przypadku odsetek ustawowych kapitałowych wysokość odsetek maksymalnych stanowi dwukrotność odsetek ustawowych kapitałowych (aktualnie 10 proc.).

W przypadku odsetek ustawowych za opóźnienie wysokość odsetek maksymalnych stanowi dwukrotność odsetek ustawowych za opóźnienie (aktualnie 14 proc. w skali roku).