Wszyscy przedsiębiorcy, którzy zostali pokrzywdzeni przestępstwem, czy też osoby reprezentujące interesy pokrzywdzonych spółek muszą pamiętać o tym, że ze swoimi problemami mogą zwrócić się o pomoc do organów ścigania – policji i prokuratury, a także innych wyspecjalizowanych służb, takich jak Centralne Biuro Antykorupcyjne.
Można już żądać kopii zawiadomienia
Jeżeli przedsiębiorca uważa, że został pokrzywdzony przestępstwem, to ma prawo złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Zawiadomienie takie może złożyć na piśmie, ale też ustnie do protokołu przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie czy też protokołu przesłuchania w charakterze świadka – pokrzywdzonego. Składając takie ustne zawiadomienie, przedsiębiorca musi pamiętać o obowiązku mówienia prawdy. W przeciwnym razie naraża się na surową odpowiedzialność karną. Składanie fałszywych zeznań stanowi bowiem przestępstwo. Zgodnie z art. 233 § 1 kodeksu karnego kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, popełnia przestępstwo. Grozi za nie do trzech lat pozbawienia wolności. Warunkiem odpowiedzialności jest to, aby przyjmujący zeznanie, działając w zakresie swoich uprawnień, uprzedził zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebrał od niego przyrzeczenie. Przestępstwem jest również fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Zgodnie z art. 238 kodeksu karnego kto zawiadamia o przestępstwie lub o przestępstwie skarbowym organ powołany do ścigania wiedząc, że przestępstwa nie popełniono, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do dwóch lat.
Przedsiębiorca składający ustne zawiadomienie o przestępstwie powinien pamiętać także o tym, że może on uzyskać kopię zawiadomienia. Musi jednak złożyć taki wniosek. O prawie do otrzymania kopii powinien wcześniej zostać pouczony przez funkcjonariusza przyjmującego zawiadomienie. To nowe uprawnienie jest skutkiem nowelizacji procedury karnej, która obowiązuje od 13 lutego tego roku. Przepisy te mają na celu wdrożenie do polskiego prawa dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2012 r. Te unijne przepisy ustanowiły podstawowe działania w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw.
Tylko miesiąc na wszczęcie śledztwa
Jeżeli funkcjonariusz przyjmujący zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa uzna, że zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, to jego obowiązkiem jest wszczęcie śledztwa czy dochodzenia. Obliguje go do tego art. 303 kodeksu postępowania karnego. Powinno to nastąpić w terminie 30 dni od otrzymania zawiadomienia. Tyle bowiem mogą trwać tzw. czynności sprawdzające (art. 307 k.p.k.). Termin ten ma jednak charakter instrukcyjny.
W przypadku wszczęcia postępowania przygotowawczego – zgodnie z art. 305 § 4 k.p.k. – pokrzywdzony powinien zostać o tym zawiadomiony. Wraz z zawiadomieniem powinien otrzymać pouczenie o przysługujących mu uprawnieniach.
Jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, nie zostanie w ciągu sześciu tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa, może wnieść zażalenie. Uprawnienie takie przyznaje jej art. 306 § 3 k.p.k. Zażalenie takie wnosi się do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie.
Strona może wnioskować
W przypadku wszczęcia postępowania przygotowawczego przedsiębiorca pokrzywdzony przestępstwem jest stroną tego postępowania i może brać w nim aktywny udział. Bezpośrednio przesądza o tym art. 299 § 1 kodeksu postępowania karnego. Stroną taką może być również na etapie postępowania sądowego. Pod warunkiem jednak, że wyrazi takie żądanie do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Wówczas stanie się on oskarżycielem posiłkowym.
Chcąc należycie bronić swoich interesów, powinien bardzo dokładnie zapoznać się z przysługującymi mu w związku z tym uprawnieniami i obowiązkami, jakie na nim ciążą. Jest to tym ważniejsze, że uprawnienia te i obowiązki zmieniły się od 1 lipca 2015 r.
Pokrzywdzony przestępstwem może przede wszystkim składać różnego rodzaju wnioski dowodowe, które jego zdaniem pomogą w wyjaśnieniu sprawy. Może też składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, np. o przesłuchanie świadka, uzyskanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego. Wnioski takie może składać także na etapie postępowania sądowego.
Na etapie postępowania przygotowawczego, jeżeli dana czynność przeprowadzana jest na wniosek pokrzywdzonego, to ma on prawo do wzięcia w niej udziału. Takie samo uprawnienie przysługuje mu również wtedy, gdy danej czynności nie można powtórzyć na rozprawie. Pokrzywdzony musi jednak wyrazić takie żądanie. Pod takim samym warunkiem w czynnościach tych może również uczestniczyć pełnomocnik pokrzywdzonego. Osoby te mają także prawo wziąć udział w przesłuchaniu biegłego lub też zapoznania się z jego pisemną opinią – jeżeli w takiej formie została wydana.
Odmowa uczestnictwa w czynnościach śledztwa czy dochodzenia może nastąpić tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Chodzi tu o szeroko rozumiane dobro śledztwa czy też realne niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. Prokurator powinien jednak wydać stosowne postanowienie w tym zakresie. Na etapie postępowania sądowego pokrzywdzony może brać udział w każdej rozprawie, na której przeprowadzane są czynności dowodowe. Pod warunkiem jednak, że stawi się w sądzie.
Materiały śledztwa są jawne
Pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi przysługuje również prawo do zapoznania się z aktami postępowania. Także na etapie postępowania przygotowawczego, które cechuje się tajnością.
Zgodnie z art. 156 § 1 k.p.k. m.in. stronom udostępnia się akta sprawy i daje możliwość sporządzenia z nich odpisów i kopii. Na etapie postępowania przygotowawczego prawo to może jednak zostać ograniczone. Można bowiem odmówić dostępu do akt ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania.
Nowością jest to, że przed zakończeniem postępowania pokrzywdzony może złożyć wniosek o końcowe zapoznanie się z materiałami śledztwa lub dochodzenia przed jego zakończeniem. W trakcie tych czynności pokrzywdzonemu może towarzyszyć pełnomocnik. W przypadku złożenia takiego wniosku prowadzący postępowanie powiadamia wnioskującego o możliwości przejrzenia akt i wyznacza mu termin do zapoznania się z nimi. Od 1 lipca 2015 r. musi on udostępnić również informację, które materiały z tych akt będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia, i pouczyć go o prawie do złożenia wniosków dowodowych oraz wniosku o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi.
Prawo do zaskarżenia niekorzystnych decyzji
Jeżeli postępowanie przygotowawcze zakończy się w niekorzystny dla pokrzywdzonego sposób, zostanie wydana decyzja o odmowie jego wszczęcia lub też o jego umorzeniu, to pokrzywdzony – jako strona postępowania – może zaskarżyć ją do sądu.
Pokrzywdzony może także złożyć zażalenie na każdą czynność, która narusza jego prawa. W praktyce sytuacja taka wystąpi np. wówczas, gdy zostanie wydana decyzja odmawiająca mu prawa do zapoznania się z materiałami postępowania.
Jeżeli pokrzywdzony wystąpi w charakterze oskarżyciela posiłkowego, to jako strona postępowania będzie mógł złożyć apelację od niekorzystnego dla siebie wyroku.
Adres pobytu musi być znany
Poza wieloma uprawnieniami na pokrzywdzonym ciążą również pewne obowiązki. Przede wszystkim jest on obowiązany wskazać adres do doręczeń w kraju. Nawet gdy przebywa za granicą. Jeżeli tego nie zrobi, to pismo wysłane na ostatnio znany adres w kraju zostanie uznane za skutecznie doręczone. W takiej sytuacji czynność lub rozprawa zostaną przeprowadzone pod nieobecność pokrzywdzonego. Niewskazanie adresu może również uniemożliwić złożenie wniosku, zażalenia lub apelacji z powodu upływu terminów.
Jeżeli pokrzywdzony zmieni miejsce zamieszkania lub pobytu, musi podać organowi prowadzącemu postępowanie nowy adres. Także jeżeli powodem zmiany pobytu jest pozbawienie wolności. Jeśli pokrzywdzony tego nie zrobi, to pismo wysłane na dotychczasowy adres zostanie uznane za skutecznie doręczone.
Arkadiusz Jaraszek, prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota
podstawa prawna: ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (DzU nr 89, poz. 555 ze zm.)
Ciemna strona mocy
Ponad jedna trzecia badanych firm w Polsce w ciągu ostatnich 24 miesięcy padła ofiarą nadużyć. 65 proc. przypadków dotyczyło sprzeniewierzenia aktywów, 32 proc. cyberprzestępczości, a 29 proc. przypadków nadużyć w obszarze zakupów i nadużyć księgowych. Tak wynika z najnowszego raportu PwC „Ciemna strona mocy, czyli kto i jak oszukuje polskie firmy. Badanie przestępczości gospodarczej 2016". Ten sam raport pokazuje, że straty finansowe związane z występowaniem nadużyć w firmach są ogromne. 22 proc. przedsiębiorstw straciło pomiędzy 400 tys. zł a 4 mln zł, a kolejne 22 proc. zanotowało stratę 4 mln zł i więcej.
Kto jest pokrzywdzonym
W postępowaniu karnym pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. W postępowaniu przygotowawczym poprzedzającym wniesienie sprawy do sądu pokrzywdzony jest stroną procesową. W postępowaniu sądowym może być stroną – oskarżycielem posiłkowym – jeżeli tego zażąda do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego.
Lepszy dostęp do pomocy prawnej z urzędu
1. Pokrzywdzony ma prawo do korzystania z pomocy wybranego przez siebie pełnomocnika, którym może być adwokat lub radca prawny. Jeżeli pokrzywdzonym będzie firma, to na swojego pełnomocnika może wyznaczyć zatrudnionego na etacie radcę prawnego czy też radcę prawnego lub adwokata, z którym na stałe współpracuje. Ważne, by liczba takich pełnomocników nie przekroczyła trzech.
2. Na etapie postępowania przygotowawczego, jeżeli pokrzywdzony wykaże, że nie stać go na pełnomocnika z wyboru, to sąd może wyznaczyć mu pełnomocnika z urzędu. Od 1 lipca 2015 r. pokrzywdzeni mają większe szanse na uzyskanie pełnomocnika z urzędu już na etapie postępowania sądowego. Nie muszą już wykazywać, że nie stać ich na opłacenie wynagrodzenia pełnomocnika z wyboru. Zgodnie z nowymi przepisami w postępowaniu sądowym pełnomocnik z urzędu wyznaczany jest na żądanie pokrzywdzonego i bez względu na jego sytuację majątkową.
3. Szerszy dostęp do profesjonalnej pomocy prawnej z urzędu nie oznacza, że strona pokrzywdzona w ogóle nie poniesie jego kosztów. W zależności od wyniku procesu, a więc w przypadku uniewinnienia oskarżonego, pokrzywdzony może zostać obciążony kosztami wyznaczenia takiego pełnomocnika. Jeżeli oskarżony zostanie skazany, to może zostać zobowiązany do pokrycia wynagrodzenia pełnomocnika. Nawet wówczas, gdy został ustanowiony z wyboru.
4. Jeżeli pokrzywdzony nie włada językiem polskim, a więc np. gdy jest przedsiębiorcą pochodzącym z zagranicy czy pokrzywdzonym jest spółka z zagranicznym kapitałem i osoby działające w jej imieniu również są cudzoziemcami, to ma on prawo do pomocy tłumacza. Udzielana jest ona bezpłatnie. Tłumacz taki musi brać udział przy przesłuchaniu takiej osoby lub przy zapoznawaniu się przez nią z treścią dowodu. ?
Szczególna ochrona dla pokrzywdzonego
W toku całego postępowania karnego obowiązkiem organów je prowadzących jest ochrona interesów pokrzywdzonego. Szczególnie przed podejrzanym, który swoim nagannym zachowaniem już raz wyrządził krzywdę pokrzywdzonemu.
1. Jeżeli zatem pokrzywdzonym jest przedsiębiorca, który jest osobą fizyczną, to obowiązkiem organów ścigania oraz sądu jest utajnienie jej adresu zamieszkania oraz pracy. Co do zasady dane te nie są ujawniane w aktach sprawy. Można je ujawnić tylko wyjątkowo, a więc np. wówczas gdy od ich znajomości zależy pociągnięcie danej osoby do odpowiedzialności karnej.
2. Dodatkowo w razie zagrożenia dla życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub jego najbliższych, mogą oni otrzymać ochronę policji na czas czynności procesowej. Jeżeli stopień zagrożenia jest wysoki, to osoby te mogą otrzymać ochronę osobistą lub pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu. Wniosek o udzielenie ochrony kieruje się do komendanta wojewódzkiego policji za pośrednictwem organu prowadzącego postępowanie albo sądu.
3. Poza szczególną ochroną pokrzywdzony i jego najbliżsi mogą otrzymać pomoc medyczną, psychologiczną, rehabilitacyjną, prawną oraz materialną w Sieci Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem.
4. Jeżeli sprawcy zakazano zbliżania się lub kontaktowania się z pokrzywdzonym, to zakaz ten może być wykonywany także w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej. Podstawą do stosowania takiego zakazu będzie wówczas europejski nakaz ochrony. Aby skorzystać z takiego uprawnienia pokrzywdzony musi jednak złożyć odpowiedni wniosek.
