Inspektor, który otrzymał skargę, chcąc sprawdzić, czy rzeczywiście firma zatrudnia na czarno, zamiast podjąć niezwłoczne działania, musiał się zapowiedzieć z siedmiodniowym wyprzedzeniem. Wiadomo, że taka kontrola była nie tylko bezskuteczna, ale też pozbawiona sensu, bo uprzedzony o wizycie inspektora przedsiębiorca zdążył się do niej odpowiednio przygotować. Takie sytuacje dotyczyły zwłaszcza usługowych firm budowlanych i zakładów usług leśnych, gdzie wiele osób jest zatrudnianych na czarno. Ze względu na istotę i charakter tego typu kontroli skuteczność działania PIP zależy w dużej mierze od możliwości ich przeprowadzenia bez uprzedzenia.
Uważamy, że inspektorzy pracy powinni mieć możliwość przeprowadzenia kontroli tylko na podstawie legitymacji służbowej, tak jak to ma miejsce w pozostałych krajach unijnych. Chodzi nie tylko o zwiększenie skuteczności naszych działań w zakresie zwalczania nielegalnego zatrudnienia, ale też o zmniejszenie kosztów, jakie ponosi budżet państwa w związku z koniecznością wystawiania i doręczania pisemnych upoważnień. Od PIP oczekuje się większej skuteczności w zwalczaniu patologii w zatrudnianiu. Jednocześnie ustawia się bariery, np. obowiązek uprzedzenia o kontroli, co znacznie ograniczało możliwości działania i wyegzekwowania przestrzegania prawa pracy.
Kontrole przestrzegania prawa pracy bez zapowiedzi u wszystkich przedsiębiorców i pracodawców, niezależnie od branży, mają na celu zapewnienie maksymalnej skuteczności działania organów PIP.
Podejmowane wcześniej działania, w tym pisma GIP kierowane w latach 2009–2015 do ministrów gospodarki oraz pracy i polityki społecznej, do rzecznika praw obywatelskich, Rady Ochrony Pracy, a także uwagi zgłaszane do projektów zmian ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, zmierzające zarówno do wyłączenia PIP spod reżimu omawianej ustawy, jak i jednoznacznego określenia zakresu jej stosowania, nie przyniosły rezultatu. Dlatego, mając na względzie konieczność zapewnienia maksymalnej skuteczności organów PIP, urząd powrócił do pierwotnie stosowanej praktyki. Trzeba bowiem wiedzieć, że do 2009 roku inspekcja nie stosowała zawiadomień o zamiarze wszczęcia kontroli. W 2009 roku pojawiły się jednak głosy, że takie podejście jest nieuprawnione i niezawiadamianie o kontrolach należy ograniczyć do przedsiębiorców z sektora przemysłowego i handlowego w ścisłym znaczeniu, a zawiadamiać należy cały sektor usługowy. Tak więc nie jest to całkowicie nowa interpretacja, tylko powrót do dawniej stosowanego rozwiązania.
Sądownictwo administracyjne, i to zarówno na poziomie sądów wojewódzkich, jak i Naczelnego Sądu Administracyjnego, nie jest w tym zakresie jednomyślne. Część orzeczeń wskazuje, że ustawa o swobodzie działalności gospodarczej ma do Inspekcji zastosowanie, część zaś, że nasze kontrole „nie stanowią kontroli działalności gospodarczej przedsiębiorcy". Dlatego też główny inspektor pracy zwrócił się do prezesa NSA o wystąpienie z wnioskiem o podjęcie przez Naczelny Sąd Administracyjny uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych, tj. przepisów rozdziału 5 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych.
Dostrzegając jednak potrzebę dostosowania działalności urzędu do bieżącego orzecznictwa sądów administracyjnych, ale także ze względu na ewentualność różnic interpretacyjnych pomiędzy sądami na terenie poszczególnych okręgowych inspektoratów pracy, PIP będzie uważnie monitorować orzecznictwo sądów administracyjnych w tym zakresie.
Danuta Rutkowska, rzecznik głównego inspektora pracy mp
