Od 1 lipca tego roku zmieniły się zasady prowadzenia postępowań karnych. Powinni pamiętać o tym szczególnie przedsiębiorcy, którzy padli ofiarą zabronionych zachowań swoich pracowników czy kontrahentów. A takich osób wcale nie jest mało. Policyjne statystyki pokazują, że w latach 2003–2014 liczba stwierdzonych przestępstw gospodarczych pozostawała na zbliżonym poziomie i w skali roku oscylowała wokół 150 tys. Rekordowy był jednak rok ubiegły, w którym stwierdzono aż 163 080 przestępstw gospodarczych >patrz ramka. W każdej takiej sprawie przynajmniej jedna osoba czy firma jest pokrzywdzona. Do tego dochodzi wiele innych przestępstw, które nie mieszczą się w tych statystykach, jak choćby zwykłe oszustwa czy przestępstwa nakierowane na bezprawne pozyskanie czy przetworzenie firmowych danych.
Przedsiębiorcy, którzy zostali pokrzywdzeni przestępstwem, czy też osoby reprezentujące interesy pokrzywdzonych spółek powinni zapoznać się z nowymi uprawnieniami, ale i obowiązkami, jakie na nich ciążą. Bez ich znajomości wygranie jakiejkolwiek sądowej batalii może być utrudnione. Tym bardziej że od początku lipca postępowania przed sądem mają być bardziej kontradyktoryjne, co wymaga większej aktywności stron procesu.
Można korzystać z usług pełnomocnika
Przede wszystkim pokrzywdzony ma prawo do korzystania z pomocy wybranego przez siebie pełnomocnika, którym może być adwokat lub radca prawny. Jeżeli pokrzywdzonym będzie firma, to na swojego pełnomocnika może wyznaczyć zatrudnionego na etacie radcę prawnego czy też radcę prawnego lub adwokata, z którym na stałe współpracuje. Ważne jednak, by liczba takich pełnomocników nie przekroczyła trzech.
Jeżeli na etapie postępowania przygotowawczego pokrzywdzony wykaże, że nie stać go na pełnomocnika z wyboru, to sąd może wyznaczyć mu pełnomocnika z urzędu. Od 1 lipca tego roku pokrzywdzeni mają też większe szanse na uzyskanie pełnomocnika z urzędu już na etapie postępowania sądowego. Nie muszą już bowiem wykazywać, że nie stać ich na opłacenie wynagrodzenia pełnomocnika z wyboru. Zgodnie z nowymi przepisami w postępowaniu sądowym pełnomocnik z urzędu wyznaczany jest na żądanie pokrzywdzonego i bez względu na jego sytuację majątkową.
Szerszy dostęp do profesjonalnej pomocy prawnej z urzędu nie oznacza, że strona pokrzywdzona w ogóle nie poniesie jego kosztów. W zależności od wyniku procesu, a więc w przypadku uniewinnienia oskarżonego, pokrzywdzony może zostać obciążony kosztami wyznaczenia takiego pełnomocnika. Jeżeli jednak oskarżony zostanie skazany, to może zostać zobowiązany do pokrycia wynagrodzenia pełnomocnika. Nawet wówczas, gdy został on ustanowiony z wyboru.
Jeżeli pokrzywdzony nie włada językiem polskim, co w praktyce zdarza się stosunkowo często w przypadku pokrzywdzenia spółek z zagranicznym kapitałem lub z centralą czy siedzibą poza granicami naszego kraju, to ma on prawo do pomocy tłumacza. Udzielana jest ona bezpłatnie. Tłumacz taki musi brać udział przy przesłuchaniu takiej osoby lub przy zapoznawaniu się przez nią z treścią dowodu.
Aktywny udział w postępowaniu
W postępowaniu przygotowawczym poprzedzającym wniesienie sprawy do sądu pokrzywdzony przedsiębiorca jest stroną procesową. Stroną taką może być również na etapie postępowania sądowego. Pod warunkiem jednak, że wyrazi takie życzenie do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Wówczas stanie się on oskarżycielem posiłkowym.
W takich sytuacjach pokrzywdzony – jako strona postępowania – ma prawo do aktywnego udziału w postępowaniu. Może ona zgłaszać różnego rodzaju wnioski dowodowe, które jej zdaniem pomogą w ustaleniu prawdy. Pokrzywdzony może zatem przede wszystkim składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, np. o przesłuchanie świadka, uzyskanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego. Wnioski takie może on składać także na etapie postępowania sądowego.
Na etapie postępowania przygotowawczego, jeżeli dana czynność przeprowadzana jest na wniosek pokrzywdzonego, to ma on prawo do wzięcia w niej udziału. Takie samo uprawnienie przysługuje mu wtedy, gdy danej czynności nie można powtórzyć na rozprawie. Pokrzywdzony musi jednak wyrazić takie życzenie. Pod takim samym warunkiem w czynnościach tych może również uczestniczyć pełnomocnik pokrzywdzonego. Osoby te mają także prawo wziąć udział w przesłuchaniu biegłego lub też w zapoznaniu się z jego pisemną opinią – jeżeli w takiej formie została wydana.
Odmowa uczestnictwa w czynnościach śledztwa czy dochodzenia może nastąpić tylko w szczególnie uzasadnionym wypadku. Chodzi tu o szeroko rozumiane dobro śledztwa czy też realne niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. Prokurator powinien jednak wydać stosowne postanowienie w tym zakresie. Na etapie postępowania sądowego pokrzywdzony może brać udział w każdej rozprawie, na której przeprowadzane są czynności dowodowe. Pod warunkiem jednak, że stawi się w sądzie.
Szeroki dostęp do akt sprawy
Pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi przysługuje również prawo do zapoznania się z aktami postępowania. Także na etapie postępowania przygotowawczego, które cechuje się tajnością.
Zgodnie z art. 156 § 1 kodeksu postępowania karnego m.in. stronom udostępnia się akta sprawy i daje możność sporządzenia z nich odpisów i kopii. Na etapie postępowania przygotowawczego prawo to może jednak zostać ograniczone. Można bowiem odmówić dostępu do akt ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania.
Nowością jest to, że przed zakończeniem postępowania pokrzywdzony może złożyć wniosek o końcowe zapoznanie się z materiałami śledztwa lub dochodzenia przed jego zakończeniem. W trakcie tych czynności pokrzywdzonemu może towarzyszyć pełnomocnik. W przypadku złożenia takiego wniosku prowadzący postępowanie powiadamia wnioskującego o możliwości przejrzenia akt i wyznacza mu termin do zapoznania się z nimi. Od 1 lipca tego roku musi on udostępnić również informację, jakie materiały z tych akt będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia, i pouczyć go o prawie do złożenia wniosków dowodowych oraz wniosku o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi.
Szczególna ochrona na terenie całej Unii
W toku całego postępowania obowiązkiem organów je prowadzących jest ochrona interesów pokrzywdzonego. Szczególnie przed podejrzanym, który swoim nagannym zachowaniem już raz wyrządził krzywdę pokrzywdzonemu.
Jeżeli zatem pokrzywdzonym jest osoba fizyczna, to obowiązkiem organów ścigania oraz sądu jest utajnienie jej adresu zamieszkania oraz pracy. Co do zasady dane te nie są ujawniane w aktach sprawy. Można je ujawnić tylko wyjątkowo, a więc np. gdy od ich znajomości zależy pociągnięcie danej osoby do odpowiedzialności karnej. Dodatkowo w razie zagrożenia dla życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub jego najbliższych mogą oni otrzymać ochronę policji na czas czynności procesowej. Jeżeli stopień zagrożenia jest wysoki, to osoby te mogą otrzymać ochronę osobistą lub pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu. Wniosek o udzielenie ochrony kieruje się do komendanta wojewódzkiego policji za pośrednictwem organu prowadzącego postępowanie albo sądu.
Oprócz szczególnej ochrony pokrzywdzony i jego najbliżsi mogą otrzymać pomoc medyczną, psychologiczną, rehabilitacyjną, prawną oraz materialną w Sieci Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem.
Jeżeli sprawcy zakazano zbliżania się lub kontaktowania się z pokrzywdzonym, to zakaz ten może być wykonywany także w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej. Podstawą do jego stosowania będzie wówczas europejski nakaz ochrony. Aby skorzystać z takiego uprawnienia, pokrzywdzony musi jednak złożyć odpowiedni wniosek.
Niekorzystne decyzje można zaskarżyć
Jeżeli postępowanie przygotowawcze zakończy się w niekorzystny dla pokrzywdzonego sposób, a zostanie wydana decyzje o odmowie jego wszczęcia lub też o jego umorzeniu, to pokrzywdzony – jako strona tego postępowania – może zaskarżyć je do sądy.
Może on także złożyć zażalenia na bezczynność. Będzie to uzasadnione wówczas, gdy w ciągu sześciu tygodni od złożenia przez pokrzywdzonego zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa nie zostanie on powiadomiony o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.
Pokrzywdzony może także złożyć zażalenie na każdą czynność, która narusza jego prawa. W praktyce sytuacja taka wystąpi np. wtedy, gdy zostanie wydana decyzja odmawiająca mu prawa do zapoznania się z materiałami postępowania.
Jeżeli pokrzywdzony będzie występował w charakterze oskarżyciela posiłkowego, to jako strona postępowania będzie mógł złożyć apelację od niekorzystnego dla siebie wyroku.
Adres pobytu musi być znany
Poza szeregiem uprawnień na pokrzywdzonym przedsiębiorcy ciążą również pewne obowiązki. Przede wszystkim jest on obowiązany wskazać adres do doręczeń w kraju, nawet wówczas, kiedy przebywa za granicą. Jeżeli tego nie zrobi, to pismo wysłane na ostatnio znany adres w kraju zostanie uznane za skutecznie doręczone. W takiej sytuacji czynność lub rozprawa zostaną przeprowadzone pod nieobecność pokrzywdzonego. Niewskazanie adresu może również uniemożliwić złożenie wniosku, zażalenia lub apelacji z powodu upływu terminów.
Jeżeli pokrzywdzony zmieni miejsce zamieszkania lub pobytu, to musi podać organowi prowadzącemu postępowanie nowy adres. Także jeżeli powodem zmiany miejsca pobytu jest pozbawienie wolności. Jeżeli pokrzywdzony tego nie zrobi, to pismo wysłane na dotychczasowy adres zostanie uznane za skutecznie doręczone.
Autor jest prokuratorem Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota
Liczba stwierdzonych przez policję przestępstw gospodarczych
2003 r. – 147 658
2004 r. – 152 148
2005 r. – 136 801
2006 r. – 145 314
2007 r. – 143 108
2008 r. – 135 305
2009 r. – 151 265
2010 r. – 154 341
2011 r. – 151 655
2012 r. – 141 483
2013 r. – 159 553
2014 r. – 163 080
Źródło: Program przeciwdziałania i zwalczania przestępczości gospodarczej przygotowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Finansów oraz Prokuraturę Generalną
Koncyliacyjne sposoby rozstrzygania sporów
W toku postępowania karnego jest wiele możliwości koncyliacyjnego sposobu zakończenia postępowania. O sposobach tych pokrzywdzony powinien zostać pouczony.
– Przede wszystkim należy pouczyć pokrzywdzonego o prawie do złożenia wniosku o skierowanie sprawy do postępowania mediacyjnego w celu pogodzenia się z podejrzanym/oskarżonym. Udział w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny. Pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji są brane pod uwagę przez sąd przy wymiarze kary;
– Pokrzywdzony powinien zostać pouczony także o tym, że może złożyć wniosek o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie wyrządzonej krzywdzie. Wniosek taki może zostać złożony przez niego aż do zamknięcia przewodu sądowego;
– Jeżeli sprawca przestępstwa nie był wcześniej skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, to pokrzywdzony może złożyć wniosek o umorzenie postępowania prowadzonego przeciwko takiej osobie. Pod warunkiem jednak, że sprawca w całości naprawił mu szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie. Dodatkowo wniosek taki może zostać złożony jedynie w przypadku pokrzywdzenia tylko niektórymi kategoriami przestępstw – m.in. takimi, które zagrożone są do trzech lat pozbawienia wolności. O tej nowej instytucji, która obowiązuje od 1 lipca, pokrzywdzony również powinien zostać pouczony.
Kto to jest
Pokrzywdzonym w postępowaniu karnym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. W postępowaniu przygotowawczym poprzedzającym wniesienie sprawy do sądu pokrzywdzony jest stroną procesową. W postępowaniu sądowym może być stroną – oskarżycielem posiłkowym – jeżeli tego zażąda do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego.
Podstawa prawna: ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (DzU nr 89, poz. 555 ze zm.)