Tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z 15 maja 2014 r., IV CSK 508/13.

Strony zawarły w formie aktu notarialnego pięć umów zobowiązujących pozwaną spółkę do ustanowienia na rzecz powodów odrębnej własności lokali i zawarcia umów przedwstępnych sprzedaży tych lokali. W umowach strony zastrzegły karę umowną w wysokości 5 proc. ceny transakcji m.in. także na wypadek odstąpienia od umowy przez pozwaną na skutek okoliczności, za które odpowiadają powodowie. Pozwana skorzystała z uprawnienia w postaci odstąpienia od umów, ponieważ powodowie zwlekali z płatnością. Jednocześnie dokonała potrącenia z wierzytelności powodów kary umownej.

Powodowie nie zgodzili się z obciążeniem ich karą umowną i wystąpili z powództwem ?o zwrot kwot wpłaconych pozwanej tytułem zawartych umów. Sąd zasądził od pozwanej kwotę wpłaconą jej przez powodów ?w wyniku zawartych umów. Od tego rozstrzygnięcia apelację wniosła pozwana, wskazując m.in., że była uprawniona do potrącenia ?z wierzytelności powodów kary umownej, co skutecznie uczyniła. Stanowisko pozwanej podzielił sąd apelacyjny. Powodowie zaskarżyli wyrok sądu. W skardze kasacyjnej wskazali m.in. na nieważność zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umów wyłącznie z powodu niewykonania zobowiązania pieniężnego, tj. zwłoki w płatności rat ?i błędne przyjęcie powstania po stronie pozwanej wierzytelności z tytułu kar umownych, nadających się do potrącenia.

Sąd Najwyższy nie podzielił twierdzeń powodów i oddalił skargę kasacyjną. W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, że przesłanką uzasadniającą odstąpienie od umów strony uczyniły wszelkie okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi wyłącznie którakolwiek z nich, a jedynie w szczególności wymieniły opóźnienie w terminowym uiszczaniu rat, co wskazuje na szersze podstawy uzasadniające odstąpienie od umowy, a więc wykraczające poza kwestie ściśle pieniężne.

Karolina ?Jastrzębska, radca prawny w poznańskim biurze Rödl & Partner

Możliwość zastrzegania kar umownych wyraźnie przewiduje kodeks cywilny. Zgodnie z art. 483 § 1 k.c. można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

W orzecznictwie wskazuje się, że kara umowna jest surogatem odszkodowania za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego (wyrok SA w Białymstoku ?z 28 lipca 2005 r., I ACa 368/05). Pozwala ona skompensować wierzycielowi wszystkie uszczerbki wynikające dla niego z naruszenia zobowiązania przez dłużnika – zarówno uszczerbki ?o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym.

Problematyka zastrzegania kar umownych była wielokrotnie przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego. Zgodnie z powołanym przepisem zastrzeżenie kary umownej jest możliwe tylko na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Mimo że zakres swobody stron w kształtowaniu warunków funkcjonowania kary umownej jest szeroki, ta zasada nie może być uchylona wolą stron. Niedopuszczalne jest zatem zastrzeganie kary umownej w zakresie zobowiązań pieniężnych sensu stricto, jak i zobowiązań pieniężnych w szerokim znaczeniu.

Zagadnienie to zostało rozstrzygnięte w uchwale składu siedmiu sędziów SN z 11 kwietnia ?2003 r., III CZP 61/03, w której SN wskazał, że kategorię zobowiązania niepieniężnego należy rozumieć szeroko. Obejmuje ono z pewnością zobowiązania niepieniężne przewidujące świadczenia o charakterze majątkowym, np. zawarcie umowy przyrzeczonej, oraz niemajątkowym, np. powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej. Podkreślił jednak, że w praktyce kontraktowej można zaobserwować zastrzeganie kar umownych także na wypadek skorzystania przez jednego z kontrahentów z uprawnienia kształtującego np. wypowiedzenia umowy lub odstąpienia od niej.

W komentowanej sprawie kara umowna zastrzeżona została na wypadek odstąpienia od umowy przez jedną ze stron wskutek okoliczności, za które odpowiada druga strona. W świetle m.in. wskazanej uchwały SN było to działanie dopuszczalne. W przedstawionej sprawie przyczyną odstąpienia od umowy przez pozwaną stało się jednak opóźnienie w zapłacie rat ?– de facto opóźnienie w wykonaniu zobowiązania pieniężnego. Wątpliwości budzi kwestia, czy było to możliwe, albowiem postanowienia kontraktu łączące obowiązek zapłaty kary umownej ?z brakiem lub nieterminowym spełnieniem świadczenia pieniężnego powinny być traktowane jako poczynione contra legem – nieważne ?z mocy prawa (art. 58 § 3 k.c. – wyrok SN ?z 17 grudnia 2008 r., I CSK 240/08).

Stanowisko zaprezentowane przez SN ?w komentowanym orzeczeniu potwierdza pogląd SN wyrażony w wyroku z 20 października 2006 r. (IV CSK 154/06), w którym SN wskazał, że można zastrzec skutecznie karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy leasingu, w razie niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków przez leasingobiorcę. W orzeczeniu ?z 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06, SN uznał, że co do zasady nie jest wyłączone zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy przez stronę, która zgodnie z umową uprawniona była do żądania świadczenia pieniężnego. Zastrzegł jednak, że jeżeli przyczyną odstąpienia od umowy było wyłącznie niewykonanie zobowiązania pieniężnego, to zastrzeżona kara umowna jest nieważna jako sprzeczna ?z przepisem art. 483 § 1 k.c.

W przedstawionym stanie faktycznym opóźnienie w zapłacie przez powodów rat było jedną ?z możliwych przesłanek odstąpienia przez pozwaną od umowy (jako okoliczność leżąca po stronie powodów). Zastrzeżenie kary umownej nastąpiło nie na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego, lecz na wypadek odstąpienia od umowy, czyli uprawnienia kształtującego – jako świadczenia niepieniężnego. W świetle powyższych rozważań taka praktyka jest akceptowana w orzecznictwie, choć podnosi się, że nie jest ona karą umowną, ale ma charakter represyjny i jest dopuszczalna w ramach art. 3531 k.c., statuującego zasadę swobody umów (wyrok SN z 20 października 2006 r., IV CSK 178/06). ?W związku z tym komentowany wyrok wpisuje się ?w utrwaloną już linię orzeczniczą.