Faktura jest dokumentem księgowym potwierdzającym sprzedaż. Podatnik VAT czynny dokonujący dostawy czy świadczący usługę na rzecz innego podatnika VAT czynnego ma obowiązek wystawić fakturę i dostarczyć ją nabywcy. Nabywca sam najczęściej domaga się dostarczenia faktury VAT, gdyż jej posiadanie warunkuje prawo nabywcy do odliczenia VAT naliczonego przy zakupionym towarze czy usłudze. Składając pozew o zapłatę wierzytelności objętej fakturą VAT, podatnik VAT może się zastanawiać, czy ma obowiązek powoływać twierdzenia  dotyczące wystawienia i doręczenia faktury kontrahentowi oraz czy ma obowiązek okoliczności te udowodnić. Może zdarzyć się, że podatnik wykonał usługę czy wydał towar, jednak mimo obowiązku nie wystawił i nie doręczył nabywcy faktury. Rodzi się wtedy wątpliwość, czy mimo  niewystawienia faktury może on skutecznie dochodzić w pozwie zapłaty wynagrodzenia.

Wszystko i bez zwłoki

Zgodnie z art. 6 § 2 kodeksu postępowania cywilnego strony i uczestnicy postępowania obowiązani są przytaczać wszystkie okoliczności faktyczne i dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być sprawne i szybkie. Według art. 207 § 6 kpc sąd pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo że występują inne wyjątkowe okoliczności. Z tych regulacji wynika powszechna prekluzja dowodów niezgłoszonych w pozwie. Jeżeli powód w pozwie nie poda, że wystawił i doręczył fakturę nabywcy oraz nie zawnioskuje dowodu z faktury, a nie zachodzi żadna z przesłanek z art. 207 § 6 kpc zezwalających na wyjątkowe dopuszczenie dowodu niezgłoszonego w pozwie, sąd pominie później powołane twierdzenia i dowody odnoszące się do wystawienia i doręczenia faktury. Z tego względu zalecać należy powoływanie w pozwie wszystkich okoliczności i dowodów związanych z umową i jej wykonaniem. Najlepiej zatem wyjaśnić i udowodnić zawarcie umowy, jej wykonanie, brak zastrzeżeń co do wykonania przez stronę przeciwną, brak otrzymanej zapłaty, wystawienie oraz doręczenie faktury nabywcy. Najczęściej jako dowody należy powołać umowę, pokwitowanie wykonanego na rzecz drugiej strony świadczenia, fakturę, dowód jej doręczenia (nadania). Zawsze warto wspierać się dowodami z zeznań świadków i z przesłuchania stron.

Co jednak jeżeli powód pominie okoliczność wystawienia i doręczenia faktury?  Oto skutki takiego zaniechania w różnych sytuacjach.

Przykład 1.

Właściciel samochodu oddał go do naprawy. Strony w umowie nie uzależniły wymagalności wierzytelności mechanika o zapłatę wynagrodzenia od wystawienia i doręczenia faktury. W umowie wskazano, że zapłata wynagrodzenia za naprawę auta nastąpi w terminie siedmiu dni od dnia sporządzenia protokołu odbioru.

Powód – mechanik dochodzący wynagrodzenia za naprawę powinien wykazać, że zawarto umowę, z której wynikał obowiązek powoda do naprawy i prawo otrzymania w zamian wynagrodzenia oraz że powód naprawił samochód. To zostało potwierdzone protokołem odbioru. Udowodnienie tych okoliczności powinno skutkować zasądzeniem wynagrodzenia. Dotyczy to sytuacji, gdy mechanik wystawił fakturę i ją doręczył nabywcy (tylko że nie wspomniał o tym w procesie), jak i, gdy powód nie wystawił faktury (nawet jeżeli miał taki obowiązek). Samo wystawienie faktury jest obowiązkiem wynikającym z przepisów prawa podatkowego. Jego niespełnienie nie wpływa na cywilistyczną wymagalność roszczenia o wynagrodzenie. Innymi słowy, jeżeli podatnik VAT bezprawnie nie wystawił faktury, ale wykonał umowę, jest on uprawniony do otrzymania wynagrodzenia.

Przykład 2.

Właściciel samochodu oddał go do naprawy. Strony w umowie nie uzależniły wymagalności wierzytelności mechanika o zapłatę wynagrodzenia od wystawienia i doręczenia faktury. W umowie wskazano, że zapłata wynagrodzenia za naprawę nastąpi w terminie siedmiu dni od dnia sporządzenia protokołu odbioru. Mechanik nie wystawił faktury, mimo że miał taki obowiązek na gruncie podatku VAT. Właściciel samochodu oddanego do naprawy jest podatnikiem VAT czynnym i nie może odliczyć VAT naliczonego od usługi naprawy jedynie z powodu nieotrzymania faktury od mechanika.

Jak wskazano w przykładzie1, niewykazanie w procesie wystawienia i doręczenia faktury VAT co do zasady nie będzie mieć wpływu na wynik sprawy (o ile umowa nie wiąże wymagalności wynagrodzenia z wystawieniem i doręczeniem faktury). Jeżeli jednak osoba realizująca usługę ma obowiązek wystawienia faktury, jej niewystawienie może skutkować odpowiedzialnością karnoskarbową. Ponadto nabywca, jeżeli nie otrzymał faktury VAT, nie ma prawa do odliczenia VAT naliczonego.

Jeżeli podatnik VAT bezprawnie nie wystawił faktury, ale wykonał umowę, jest on uprawniony do otrzymania wynagrodzenia

W podanym przykładzie brak możliwości odliczenia VAT przez właściciela auta można uznać za szkodę wynikającą z bezprawnego niewystawienia faktury przez mechanika. Może on żądać naprawienia szkody przez zapłatę kwoty odpowiadającej kwocie podatku VAT, którego nie może odliczyć od VAT należnego z powodu nieotrzymania faktury. Wydaje się, że szkoda nabywcy – właściciela samochodu powstanie w dniu zapłaty VAT należnego za okres, w którym powinien był otrzymać fakturę (gdyby ją otrzymał zapłaciłby mniejszy VAT należny, względnie wykazał większą nadwyżkę VAT naliczonego nad należnym). Właściciel samochodu powinien wezwać mechanika do zapłaty odszkodowania i postawić tym samym roszczenie odszkodowawcze w stan wymagalności. Jest to bowiem roszczenie bezterminowe (termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania). A takie w myśl art. 455 kodeksu cywilnego powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Za takim sposobem postawienia w stan wymagalności roszczenia odszkodowawczego opowiedział się w wyroku z 6 lutego 2013 r., Sąd Apelacyjny w Poznaniu, I ACa 103/13 oraz Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z 15 listopada 2012 r., I ACa 1150/12. Postawienie roszczenia odszkodowawczego w stan wymagalności ma znaczenie praktyczne.

Od wezwania do zapłaty

Dopiero bowiem w razie niespełnienia świadczenia po wezwaniu, dłużnik pozostaje w opóźnieniu albo w zwłoce co do spełnienia świadczenia. Od momentu powstania stanu opóźnienia można żądać odsetek. Jeżeli wysłano wezwanie z żądaniem zapłaty w ciągu trzech dni od dnia doręczenia wezwania, czwartego dnia (dzień po upływie terminu na spełnienie świadczenia) roszczenie staje się wymagalne i od tego dnia można naliczać odsetki. Niekiedy może powstać wątpliwość, czy odsetki od roszczenia odszkodowawczego należą się od dnia wezwania do zapłaty (a ściślej od dnia następnego po upływie terminu na dokonanie zapłaty wyznaczonego w wezwaniu) czy też od dnia wyrokowania przez sąd w przedmiocie odszkodowania.  Generalnie poszkodowany, dążąc do maksymalnego zabezpieczenia swojego interesu, z reguły bronić będzie poglądu dla siebie najbardziej korzystnego, zgodnie z którym odsetki należne są od wezwania do zapłaty.

Możliwe potrącenie

Wymagalność roszczenia poza tym pozwala przedstawić je do potrącenia z wierzytelnością drugiej strony o zapłatę wynagrodzenia. Nabywca – właściciel samochodu może zatem po postawieniu swojego roszczenia odszkodowawczego w stan wymagalności przedstawić je do potrącenia z wierzytelnością mechanika o zapłatę wynagrodzenia. W konsekwencji obie wierzytelności umorzą się do wysokości wierzytelności niższej. A zatem właściciel auta odejmie od wynagrodzenia mechanika kwotę równą podatkowi VAT, którego nie mógł odliczyć z powodu nieotrzymania faktury. Potrącenia można dokonać wtedy, gdy druga strona w ogóle nie wystąpi z powództwem o zapłatę wynagrodzenia, jak i wtedy gdy pozew został złożony. Jeżeli sprawy nie ma w sądzie, podany w przykładzie właściciel samochodu może dokonać potrącenia przez wysłanie listu poleconego określającego wierzytelności obu stron i wskazującego, że dokonuje ich wzajemnego potrącenia. Nie ma o prawnego wymogu dokonywania tego za pomocą listu poleconego. Jednak jest to praktyczny sposób, który pozwoli za pomocą kopii listu i dowodu doręczenia udowodnić, że złożone zostało oświadczenie o potrąceniu. Jeżeli sprawa jest w sądzie, pozwany – właściciel samochodu może postąpić dwojako. Może on tak samo jak w powyższym przypadku złożyć oświadczenie o potrąceniu poza procesem. W tym wypadku powinien on w odpowiedzi na pozew udowodnić, że złożył takie oświadczenie oraz że przysługiwało mu roszczenie odszkodowawcze przedstawione do potrącenia. Jeżeli pozwany – właściciel samochodu nie zdecydował się na złożenie oświadczenie poza procesem, może on zrobić to w odpowiedzi na pozew. Wtedy powinien on udowodnić w odpowiedzi na pozew, że przysługuje mu roszczenie odszkodowawcze. Samo złożenie oświadczenia o potrąceniu drugiej stronie (czyli mechanikowi dochodzącemu zapłaty) nastąpi w momencie doręczenia jej odpisu odpowiedzi na pozew.

Brak powołania twierdzeń i dowodów dotyczących potrącenia już w odpowiedzi na pozew naraża pozwanego na niepotrzebne ryzyko zarzutu prekluzji, co może uniemożliwiać skuteczne powoływanie się na potrącenie na dalszym etapie. Jakkolwiek pozwany czasem zdoła wykazać, że zachodzą przesłanki do późniejszego powołania twierdzeń i dowodów co do potrącenia, nie należy niepotrzebnie ryzykować. O ile  jest to możliwe, najlepiej powołać wszystkie twierdzenia i dowody już w odpowiedzi na pozew. Pozwany może podnosić różne zarzuty przeciwko żądaniu powoda. Może zaprzeczać zawarciu umowy, jej wykonaniu, może zgłaszać zarzuty z tytułu rękojmi, podnosić zarzut przedawnienia. Jeżeli pozwany żąda oddalenia powództwa w oparciu o inne zarzuty, może też zgłosić zarzut potrącenia ewentualnie w przypadku niepodzielenia przez sąd innych zarzutów uzasadniających oddalenie powództwa w całości.

Przykład 3.

Właściciel samochodu oddał go do naprawy u mechanika. Strony w umowie nie określiły terminu zapłaty wynagrodzenia.

Jeżeli umowa nie określa terminu zapłaty wynagrodzenia, to wynagrodzenie powinno zostać zapłacone jednocześnie ze spełnieniem świadczenia wzajemnego, co wynika z art. 488 § 1 kc. Zgodnie z nim świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. Jeżeli zatem mechanik naprawił samochód, może on żądać wynagrodzenia. Niepowołanie przez mechanika dochodzącego zapłaty wynagrodzenia okoliczności i dowodów związanych z wystawieniem i doręczeniem faktury (niezależnie czy doszło do  jej wystawienia czy nie) powinno być oceniane tak samo jak w przykładzie 1. A zatem pozostanie to bez wpływu na wynik sprawy. Jeżeli mechanik mimo obowiązku nie wystawi faktury i nabywca usługi poniesie z tego powodu szkodę, może on bronić się tak samo jak w przykładzie 2.

Przykład 4.

Właściciel samochodu oddał go mechanikowi do naprawy. W umowie uzgodniono, że zapłata wynagrodzenia nastąpi w terminie siedmiu dni od dnia doręczenia faktury właścicielowi samochodu.

Strony mogą w umowie określić, że zapłata wynagrodzenia nastąpi w terminie siedmiu dni od dnia doręczenia faktury. Określenie terminu zapłaty w powiązaniu z doręczeniem faktury jest powszechnie akceptowane w praktyce. Taką możliwość zaakceptowano w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 18 lutego 2013 r., I ACa 958/12. Jeżeli w opisanym przykładzie mechanik nie wystawi i nie doręczy faktury, jego wierzytelność o zapłatę wynagrodzenia nie stanie się wymagalna. Z tego względu niepowołanie i nieudowodnienie w pozwie, że faktura została wystawiona i doręczona nabywcy, powinno co do zasady skutkować oddaleniem powództwa. Będzie tak, gdy mechanik w ogóle nie wystawił faktury, jak i gdy wystawił i doręczył fakturę właścicielowi samochodu, ale nie wskazał i nie udowodnił tego w procesie. Mechanik, chcąc skutecznie dochodzić wynagrodzenia powinien wystawić fakturę, doręczyć ją właścicielowi auta i wykazać te okoliczności  w procesie.

Zdaniem autora:

Marcin Milewski, radca prawny, doradca podatkowy

Z ostrożności najlepiej w pozwie szeroko przedstawiać okoliczności i dowody związane z zawarciem i wykonaniem umowy oraz wystawieniem i doręczeniem faktury. Niemniej jednak jeżeli umowa nie wiąże wymagalności wynagrodzenia z wystawieniem i doręczeniem faktury, zaniechanie tego przez sprzedawcę (przyjmującego zamówienie, zleceniobiorcę) nie wpływa na wymagalność jego wierzytelności o zapłatę wynagrodzenia. Zaniechanie takie może jednak wywoływać szkodę w majątku nabywcy wynikającą z braku uprawnienia do odliczenia naliczonego VAT. Jeżeli zaś umowa uzależnia wymagalność zapłaty wynagrodzenia od wystawienia i doręczenia faktury, sprzedawca ma obowiązek w procesie udowodnić, że wystawił i doręczył fakturę. Niewykazanie tego w procesie spowoduje, że sąd uzna, iż wierzytelność o zapłatę wynagrodzenia jest niewymagalna, co będzie uzasadniać oddalenie powództwa.