Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych nie obejmuje wszystkich form prawnych prowadzenia biznesu. Nie zmienia to jednak faktu, że warto wiedzieć komu, za co i jaka może grozić kara. Właściwe przepisy znajdują się w ustawie z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (dalej: ustawa).
Kogo dotyczą przepisy
Zgodnie z ustawą podmiotem zbiorowym jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.
Ponadto, zakres przedmiotowy omawianej regulacji obejmuje również spółki handlowe z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związki takich jednostek, spółki kapitałowe w organizacji, podmioty w stanie likwidacji oraz przedsiębiorców niebędących osobą fizyczną, a także zagraniczne jednostki organizacyjne.
Uwaga! Spółka cywilna nie jest podmiotem zbiorowym w rozumieniu ustawy. Nie ma bowiem osobowości prawnej, ani zdolności prawnej, która pozwoliłaby ją uznać za jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej.
Jakie przesłanki
Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest takie zachowanie osoby fizycznej, które przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, także wtedy, gdy nie ma ona charakteru majątkowego (dalej: zachowanie). Do tego, aby można było mówić o odpowiedzialności podmiotu, zachowanie danej osoby musi mieć miejsce w określonych warunkach.
Może tak stać się, gdy osoba fizyczna działa w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku.
Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ma miejsce również wtedy, gdy w grę wchodzi zachowanie osoby fizycznej dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa powyżej. Kolejny przypadek to taki, gdy omawianego zachowania dopuszcza się osoba działająca w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pierwszym z opisanych przypadków.
Odpowiedzialność powstanie również wtedy, gdy określonego zachowania dopuściła się osoba będąca przedsiębiorcą, która bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego.
Uwaga! Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 7 marca 2012 r. (III KK 265/11)
popełnienie czynu zabronionego przez osoby, które w strukturze podmiotu zbiorowego działają w jego imieniu lub w jego interesie w ramach własnego uprawnienia lub obowiązku nie stanowi podstawy prawnej do orzeczenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny zabronione pod groźbą kary.
Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli fakt popełnienia czynu zabronionego przez którąś z osób opisanych powyżej został potwierdzony:
- prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę,
- wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe,
- orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo
- orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.
Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie:
- co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt. 2 lub 3 ustawy, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego;
- organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego przez osobę, o której mowa w art. 3 pkt 1 lub 3a ustawy, podczas gdy mogło je zapewnić zachowanie należytej staranności, wymaganej w danych okolicznościach, przez organ lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego.
Uwaga! Odpowiedzialność albo brak odpowiedzialności podmiotu zbiorowego nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę, odpowiedzialności administracyjnej ani indywidualnej odpowiedzialności prawnej sprawcy czynu zabronionego.
Bogaty katalog kar
Kara pieniężna wobec podmiotu zbiorowego może wynieść od 1 tys. do 5 mln zł. Nie może być jednak wyższa niż 3 proc. przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
Sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego przepadek nie tylko przedmiotów pochodzących, chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, lecz także korzyści majątkowe pochodzące pośrednio z takiego czynu.
Kolejna możliwość to orzeczenie przepadku równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących pośrednio z czynu zabronionego. Przepadek przedmiotów pochodzących pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego nie zostanie orzeczony, jeżeli przedmiot, korzyść majątkowa lub ich równowartość podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi >patrz ramka.
Orzekając karę pieniężną, zakazy lub podanie wyroku do publicznej wiadomości, sąd kieruje się w szczególności wagą nieprawidłowości w wyborze lub nadzorze, rozmiarami korzyści uzyskanej lub możliwej do uzyskania przez podmiot zbiorowy, jego sytuacją majątkową, społecznymi następstwami ukarania oraz wpływem ukarania na dalsze funkcjonowanie podmiotu zbiorowego.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdy czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego nie przyniósł mu korzyści, sąd może odstąpić od orzeczenia kary pieniężnej. Może wówczas poprzestać na orzeczeniu przepadku, zakazu lub podania wyroku do publicznej wiadomości.
Jeżeli przed upływem pięciu lat od orzeczenia kary pieniężnej zostanie ponownie popełniony czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, można wobec niego orzec karę pieniężną w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
Kodeksowa procedura
Do postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego (dalej: kodeks) poza tymi, które dotyczą: oskarżyciela prywatnego, powoda cywilnego, przedstawiciela społecznego, postępowania przygotowawczego, postępowań szczególnych oraz o postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.
Uwaga! Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto dowód zgłasz
a.
W sprawach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary orzeka w pierwszej instancji sąd rejonowy, w którego okręgu popełniono czyn zabroniony, a jeżeli miał on miejsce w okręgu kilku sądów, na polskim statku wodnym lub powietrznym albo za granicą – sąd rejonowy, w którego okręgu znajduje się siedziba podmiotu zbiorowego, a w przypadku zagranicznej jednostki organizacyjnej – siedziba jej przedstawiciela w Rzeczypospolitej Polskiej.
W imieniu podmiotu zbiorowego w postępowaniu występuje osoba wchodząca w skład organu uprawnionego do jego reprezentowania
Środki odwoławcze od wyroków oraz orzeczeń i zarządzeń zamykających drogę do wydania wyroku są rozpoznawane przez sąd okręgowy właściwy według przepisów kodeksu. Środki odwoławcze od pozostałych postanowień, zarządzeń i czynności rozpoznaje sąd rejonowy w innym równorzędnym składzie.
Sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę ze względu na jej szczególną wagę lub zawiłość.
W celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, jeszcze przed jego wszczęciem, można wystąpić do właściwego sądu o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu na mieniu podmiotu zbiorowego grożącej kary pieniężnej lub jego przepadku.
Co we wniosku
Postępowanie jest wszczynane na wniosek prokuratora lub pokrzywdzonego. W sprawach, w których podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest czyn zabroniony uznany przez ustawę za czyn nieuczciwej konkurencji, postępowanie wszczyna się również na wniosek prezesa UOKiK.
Wniosek złożony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez osobę uprawnioną do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub osobę uprawnioną do świadczenia pomocy prawnej według przepisów o radcach prawnych. Powinien on zawierać:
- oznaczenie wnioskodawcy oraz jego adres dla doręczeń;
- oznaczenie podmiotu zbiorowego oraz jego adres dla doręczeń;
- dokładne określenie czynu zabronionego stanowiącego podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, z uwzględnieniem okoliczności, o których mowa w art. 3 i 5 ustawy;
- wskazanie prawomocnego wyroku lub innego orzeczenia, o którym mowa w art. 4 ustawy, wraz z oznaczeniem sądu lub organu, który wydał to orzeczenie. Odpis orzeczenia przesyła się razem z wnioskiem do sądu;
- wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy;
- uzasadnienie;
- wykaz dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się wnioskodawca.
Wniosek podlega wstępnej kontroli sądu. Udział stron w posiedzeniu sądu nie jest obowiązkowy.
W imieniu podmiotu zbiorowego w postępowaniu występuje osoba wchodząca w skład organu uprawnionego do jego reprezentowania. W rozprawie mogą wziąć udział: wnioskodawca, pokrzywdzony dopuszczony do udziału w postępowaniu obok prokuratora, przedstawiciel podmiotu zbiorowego i jego obrońca. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo strony nie wstrzymuje rozpoznania sprawy.
Dowody dopuszcza się na wniosek stron, a w uzasadnionych przypadkach także z urzędu; niedopuszczalny jest dowód oczywiście zmierzający do przedłużenia postępowania. Od wyroku sądu pierwszej instancji wnioskodawcy i podmiotowi zbiorowemu przysługuje apelacja. Kasacja może być wniesiona przez strony oraz przez prokuratora generalnego lub rzecznika praw obywatelskich.
Są też zakazy
Wobec podmiotu zbiorowego sąd może orzec także:
- zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;
- zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi;
- zakaz dostępu do środków, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt. 1 i 4 ustawy o finansach publicznych - w przypadku skazania osoby, o której mowa w art. 3 ustawy, za przestępstwo, o którym mowa w art. 9 lub art. 10 ustawy o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
- zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem;
- zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
- podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Zakazy wymienione w pierwszych 4 punktach, orzeka się na okres od 1 roku do lat 5.
Piotr Rogowiecki ekspert Pracodawcy RP
Komentuje Piotr Rogowiecki, ekspert Pracodawcy RP
Ustalając system odpowiedzialności zbiorowej za czyny zabronione pod groźbą kary, ustawodawca stworzył szeroki katalog kar. Najbardziej dolegliwa może okazać się sankcja finansowa.
Trudno jednak nie doceniać także dolegliwości na przykład orzeczenia zakazu reklamy. Może on mieć daleko idące negatywne konsekwencje w portfelu zamówień przedsiębiorstwa.
Dlatego też podmioty podlegające ustawie powinny mieć stale na uwadze przesłanki, których zaistnienie rodzi ryzyko zastosowania sankcji przewidzianych w przepisach.
