Firmy w ramach prowadzonej działalności często zawierają ze sobą więcej niż jedną umowę. W takich sytuacjach zdarza się, że jeden przedsiębiorca staje się jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem swojego kontrahenta.
reguluje w sposób wyczerpujący sposoby wygaśnięcia tego typu zobowiązań między przedsiębiorcami (podmiotami prawa cywilnego). Jednym z nich jest potrącenie, które polega na umorzeniu wierzytelności (części lub całości) bez konieczności dokonywania zapłaty (gotówkowej lub bezgotówkowej).
Bez efektywnego świadczenia
Istota potrącenia polega na tym, że wartość jednej wierzytelności zalicza się na poczet drugiej, czyli żaden z wierzycieli nie otrzymuje efektywnie swojego świadczenia, ale zostaje zwolniony ze swojego zobowiązania do wartości wierzytelności niższej.
Potrącenie występuje w obrocie gospodarczym w dwóch postaciach: jako ustawowe bądź umowne. Jeżeli kontrahent wyraża zgodę na dokonanie potrącenia w zawartej umowie, przedsiębiorcy mają swobodę w modyfikowaniu jego zasad.
Mogą np. dokonać potrącenia, gdy obie wierzytelności nie są jeszcze wymagalne, czyli gdy termin jednej płatności jeszcze nie nastąpił albo nie zachodzi wzajemność świadczeń.
Nie ma zgody
Sytuacja komplikuje się, gdy kontrahent nie wyraża zgody na dokonanie potrącenia. Nie oznacza to jednak, że dokonanie potrącenia staje się niemożliwe.
Jednakże, aby było skuteczne, przedsiębiorca przed złożeniem oświadczenia powinien pamiętać, aby wierzytelności spełniały ustawowe przesłanki z art. 498 § 1 k.c., czyli by istniała:
- wzajemność wierzytelności,
- jednorodzajowość świadczeń,
- wymagalność wierzytelności,
- zaskarżalność wierzytelności.
Brak choćby jednej z tych przesłanek powoduje, że oświadczenie o potrąceniu jest nieskuteczne. Na czym one jednak polegają?
Z różnych umów
Przesłanka wzajemności jest spełniona, gdy obie strony są wobec siebie jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem. Jest to podstawowa zasada kompensaty ustawowej, która nie oznacza, że wierzytelność ma wynikać z jednej umowy. W praktyce potrącenie dotyka wierzytelności, które wynikają z różnych umów.
Sposób przeliczenia waluty
Jednorodzajowość świadczeń ma miejsce wówczas, gdy przedmiotem potrącenia są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku.
Największe praktyczne znaczenie w obrocie pomiędzy przedsiębiorcami odgrywa potrącenie wierzytelności pieniężnych. Problem pojawia się, gdy jedna z wierzytelności została określona w walucie obcej albo też obie wierzytelności zostały określone w różnych walutach zagranicznych.
W takich sytuacjach należy pamiętać, że zgodnie z dominującym poglądem panującym w doktrynie dopuszcza się także możliwość potrącenia, gdy jedna z wierzytelności została wyrażona w walucie polskiej, a druga obcej, a także w sytuacji gdy obie wierzytelności zostały wyrażone w walutach obcych.
Nie ulega wątpliwości, że strony mogą również dopuścić potrącenie tego rodzaju w umowie, przy czym powinny precyzyjnie określić sposób i zasady przeliczenia waluty.
Nadszedł termin
Zasadnicze znaczenie dla złożenia skutecznego oświadczenia o potrąceniu ma także wymagalność wierzytelności, przez którą należy rozumieć wymagalność obu wierzytelności.
Zgodnie z art. 120 § 1 k.c. wierzytelności są wymagalne, gdy obie strony (obaj przedsiębiorcy) mogą żądać spełnienia świadczenia określonego przez wynikające z umowy zobowiązania, np. nadszedł termin spłaty pożyczki udzielonej kontrahentowi, nadszedł termin zapłaty wynagrodzenia wynikającego z umowy o roboty budowlane itp.
Warto wspomnieć, że dopuszczalne jest również potrącenie w sytuacji, gdy tylko ten, który składa oświadczenie, dysponuje wymagalną wierzytelnością, natomiast dla zaistnienia skutku w postaci umorzenia wierzytelności nie jest konieczna wymagalność wierzytelności kontrahenta.
Zatem przed złożeniem oświadczenia o potrąceniu należy zastanowić się nad tym, czy wierzytelność, która będzie przedstawiana do potrącenia, jest już wymagalna. Zawsze z ostrożności można, przed złożeniem oświadczenia o potrąceniu, wezwać kontrahenta do natychmiastowej zapłaty, o ile wymagalność nie została zastrzeżona szczególnymi postanowieniami umownymi.
Należy pamiętać także o szczególnych przypadkach, gdy wierzytelność staje się wymagalna, mimo że nie nadszedł jeszcze termin wymagalności zastrzeżony w umowie. Taka sytuacja ma miejsce, np. gdy dłużnik przedsiębiorcy składającego oświadczenie o potrąceniu stał się niewypłacalny albo jeżeli wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu.
Można dochodzić przed sądem
Zaskarżalność wierzytelności polega na tym, że powinny się one nadawać do dochodzenia przed sądem lub innym organem państwowym. W odniesieniu do przesłanki zaskarżalności przyjmuje się, że powinna ona dotyczyć tylko wierzytelności podmiotu składającego potrącenie, natomiast wierzytelność kontrahenta nie musi mieć cechy zaskarżalności.
Złożenie oświadczenia o potrąceniu przy braku cechy zaskarżalności wierzytelności skutkuje tym, że oświadczenie nie jest skuteczne, a tym samym nie dochodzi do umorzenia wierzytelności.
Co dzieje się, gdy przedsiębiorca „prześpi termin”, czyli nie zauważy, że jego roszczenie się przedawniło
?
Otóż dzięki instytucji potrącenia jest szansa, że przedawniona wierzytelność przedsiębiorcy zostanie wyegzekwowana. Oczywiście nie dosłownie, bo zgodnie z intencją potrącenia dojdzie do tego poprzez umorzenie części albo całości nieprzedawnionego długu, jaki przedsiębiorca ten miał wobec drugiego podmiotu.
Należy pamiętać, że wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili gdy potrącenie stało się możliwe (czyli wierzyciel stał się także dłużnikiem wobec tego samego kontrahenta), przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.
Ta regulacja jest bardzo korzystna dla przedsiębiorców chcących skorzystać z potrącenia, w sytuacji gdy kontrahent nie wyraża zgody na zawarcie umowy kompensacyjnej. Wówczas możliwe jest potrącenie nawet po wielu latach od upływu terminu przedawnienia.
Przykład
10 lipca 2006 przedsiębiorca X udzielił przedsiębiorcy Y pożyczki w kwocie 200 tys. zł, która miała zostać zwrócona 10 lutego 2007.
Jednocześnie zawarli oni 20 września 2008 umowę, na podstawie której Y zobowiązał się do wykonania chodnika na terenie inwestycji prowadzonej przez X.
Jednocześnie X zobowiązał się do zapłaty należnego wynagrodzenia do 10 listopada 2008. 10 kwietnia 2011 X złożył oświadczenie o potrąceniu. Oświadczenie jest skuteczne pomimo przedawnienia jego wierzytelności wynikającej z umowy pożyczki, które nastąpiło 10 lutego 2011.
Jakie oświadczenie
Na koniec powstaje pytanie, czy możliwe jest potrącenie, gdy kontrahent przelał swoją wierzytelność na inny podmiot, i do kogo wówczas należałoby skierować oświadczenie o potrąceniu?
Przelew wierzytelności nie powoduje automatycznej utraty możliwości dokonania potrącenia wierzytelności. Zgodnie z art. 513 § 1 k.c. dłużnikowi przysługują przeciwko nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty, które miał przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie.
Jednocześnie § 2 tego przepisu przewiduje, że dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, która mu przysługuje względem zbywcy, chociażby stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy wierzytelność przysługująca względem zbywcy stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu.
Zatem nawet po dokonanym przelewie wierzytelności dłużnikowi wierzytelności przysługuje możliwość złożenia oświadczenia o potrąceniu. Nie ma przy tym znaczenia, czy jego wierzytelność powstała przed dokonaniem przelewu czy już po tym fakcie. Warto podkreślić, że właśnie przy konstruowaniu umów cesji w interesie nabywcy jest, aby zbywca złożył oświadczenie o braku wierzytelności wzajemnych po stronie dłużników.
Zakładając, że spełnione są wszystkie wyżej opisane przesłanki, w jaki sposób przedstawić kontrahentowi wierzytelność do potrąceni
a?
Tak jak już uprzednio wspomniałam, potrącenie między stronami (również tymi, które posiadają status przedsiębiorców) może być dokonane w umowie lub na podstawie jednostronnego oświadczenia składanego przez potrącającego.
Oświadczenie ma charakter oświadczenia woli i jest skuteczne, gdy doszło do kontrahenta w taki sposób, aby mógł zapoznać się z jego treścią. Natomiast jeżeli adresat takiego oświadczenia jest zdania, że takie oświadczenie zostało złożone pomimo niespełnienia ustawowych przesłanek, może on wytoczyć powództwo o zapłatę jego wierzytelności, która nie uległa potrąceniu.
Oświadczenie o potrąceniu nie wymaga szczególnej formy, ale dla bezpieczeństwa warto, aby było sporządzone na piśmie. Jednocześnie dla celów dowodowych warto wysłać je listem poleconym za potwierdzeniem odbioru, tak aby mieć pewność co do chwili, kiedy dotarło do kontrahenta.
Opis wierzytelności
Podmiot składający oświadczenie o potrąceniu musi dokładnie opisać wierzytelności stanowiące przedmiot potrącenia. Ma to praktyczne konsekwencje, w sytuacji gdy przedsiębiorca potrącający lub jego kontrahent dysponuje kilkoma wierzytelnościami nadającymi się do potrącenia.
Opisanie powinno nastąpić poprzez wskazanie tytułu prawnego do swojej wierzytelności, wraz z jego wysokością z jednoczesnym rozbiciem na należność główną i należności uboczne, np. odsetki. W taki sam sposób powinna zostać opisana wierzytelność jego kontrahenta.
Przykład
Oświadczenie o potrąceniu może przybrać następującą formę:
„Działając w imieniu spółki X jako członek zarządu oświadczam, że dokonuję potrącenia przysługującej mi wierzytelności w kwocie 100 tys. zł z tytułu wystawionych faktur FV nr 2/2/11 oraz FV 3/2/11 wynikających z zawartej 10 lutego 2011 umowy sprzedaży samochodu z wierzytelnością przysługującą Y w kwocie 120 tys. zł wynikającą z wykonanych prac remontowych na podstawie umowy z 20 lutego 2011.
Na podstawie oświadczenia o treści jak w zdaniu pierwszym wierzytelność X zostaje umorzona w całości, i jednocześnie X będzie zobowiązany do zapłaty kwoty 20 tys. zł na rzecz Y”.
Komentarz
Potrącenie powoduje wzajemne umorzenie wierzytelności do wartości wierzytelności niższej. Całkowite umorzenie obu wierzytelności może nastąpić tylko wówczas, gdy opiewały na te same kwoty.
Złożone oświadczenie o potrąceniu ma jeszcze jedną ważną konsekwencję w stosunkach między przedsiębiorcami, a mianowicie mieści w sobie dorozumiane uznanie długu kontrahenta.
Wobec tego, przygotowując się do złożenia oświadczenia o potrąceniu, przedsiębiorca powinien pamiętać o tym, że będzie miał ograniczone możliwości w kwestionowaniu długu w pozostałej po umorzeniu części.
Wyłączenie ustawowe
Ustawodawca przewidział możliwość wyłączenia potrącenia. O takich sytuacjach mówi art. 505 k.c., zgodnie z którym nie mogą być umorzone przez potrącenie wierzytelności:
- nieulegające zajęciu,
- o dostarczanie środków utrzymania, czyli wszelkiego rodzaju świadczenia alimentacyjne przewidziane w szczególności przez przepisy ustawy z 25 lutego 1964 Kodeks rodzinny i opiekuńczy (DzU nr 9, poz. 59 z późn. zm.),
- wynikające z czynów niedozwolonych,
- wyłączone przez przepisy szczególne.
Ewelina Orlińska, prawnik w kancelarii radcy prawnego Joanny Szanser-Smagacz w Krakowie
Czytaj też:
Zobacz więcej w serwisie
»
»
»
