Inwestycje w instrumenty kapitałowe według wymogów MSSF 9

Większość dyskusji koncepcyjnych dotyczących wdrożenia MSSF 9 „Instrumenty finansowe" odbyła się przed datą jego wejścia w życie, tj. przed 1 stycznia 2018 r. Największym wyzwaniem, przed którym stanęły podmioty raportujące według MSSF, było zastosowanie nowego modelu utraty wartości opartego o koncepcję strat oczekiwanych oraz wprowadzenie zmian w zakresie klasyfikacji i wyceny aktywów finansowych. W trakcie prac wdrożeniowych banki intensywnie pracowały nad parametrami ryzyka, uwzględnianiem danych makroekonomicznych i wpływem zmiany poziomu rezerw na wymogi kapitałowe. Z kolei podmioty spoza sektora finansowego dostosowywały (lub wciąż jeszcze dostosowują) macierze odpisów na należności handlowe. We wszystkich typach podmiotów analizowano zapisy umowne w udzielonych kredytach i pożyczkach wewnątrzgrupowych pod kątem charakterystyki przepływów pieniężnych. Zastanawiano się również nad modelami biznesowymi. Rachunkowość zabezpieczeń zazwyczaj była pomijana i w znakomitej większości spółki pozostały przy dozwolonym jeszcze przez kilka kolejnych lat modelu z MSR 39 „Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena". Inwestycje kapitałowe były zazwyczaj poza głównym torem dyskusji o przejściu na MSSF 9 i nie spodziewano się, aby miały istotny wpływ na raportowane dane. W istocie, w sensie liczbowym efekt przejścia na nowy standard wynikał przede wszystkich ze zmian w obszarach utraty wartości oraz klasyfikacji i wyceny. Nie oznacza to jednak, że w zakresie posiadanych instrumentów kapitałowych wszystko „zostaje po staremu".

Czytaj także: Rachunkowość zabezpieczeń według MSSF 9

U emitenta inaczej niż u posiadacza

Instrumenty kapitałowe objęte zakresem MSSF 9 to generalnie te instrumenty finansowe, które u ich emitenta spełniają definicję składnika kapitału zgodnie z definicją określoną przez MSR 32 „Instrumenty finansowe: prezentacja". Należy jednak zwrócić uwagę, że niektóre instrumenty, takie jak wyemitowane instrumenty z opcją sprzedaży, które mogą być klasyfikowane przez emitenta jako składniki kapitału, nie stanowią inwestycji w instrumenty kapitałowe po stronie ich posiadacza. Ponadto, aktywa finansowe, których charakterystyka przepływów pieniężnych skutkuje niezdanym testem SPPI (ang. solely payments of principal and interest) na potrzeby klasyfikacji i wyceny nie są automatycznie inwestycjami w instrumenty kapitałowe. Ma to znaczenie, gdy jednostka posiadająca taki składnik aktywów rozważa skorzystanie z tzw. opcji wartości godziwej (ang. fair value option).

Dostępne do sprzedaży

Zgodnie z wymogami MSR 39, czyli poprzednika MSSF 9, aktywa finansowe niebędące instrumentami pochodnymi mogły być klasyfikowane jako aktywa dostępne do sprzedaży (DDS) gdy nie spełniały definicji pozostałych kategorii aktywów lub gdy jednostka decydowała się na taką klasyfikację, co nie wiązało się z żadnymi dodatkowymi obostrzeniami. Do tej kategorii mogły być klasyfikowane zarówno instrumenty dłużne, jak i kapitałowe. Aktywa DDS były wyceniane w wartości godziwej, a skutki ich przeszacowania były ujmowane w innych całkowitych dochodach za wyjątkiem utraty wartości, którą ujmowano w rachunku zysków i strat. Przy przejściu na MSSF 9 częstym podejściem było założenie, że dotychczasowe aktywa DDS będą dalej wyceniane tak jak dotychczas, przy czym:

- aktywa dłużne miały spełnić kryteria modelu biznesowego held to collect and sell oraz kryteria charakterystyki przepływów pieniężnych i trafić do kategorii aktywów wycenianych przez inne całkowite dochody;

- aktywa będące inwestycjami w instrumenty kapitałowe miały zostać wyznaczone do opcji wyceny do wartości godziwej przez inne całkowite dochody.

Rzeczywistość nie zawsze jednak wpisała się w pierwotne założenia. Nie wszystkie instrumenty dłużne pozytywnie przeszły test przepływów pieniężnych lub też były utrzymywane w ramach innego modelu biznesowego niż held to collect and sell. Tym samym ich klasyfikacja i wycena ulegały, a właściwie: powinny były ulec zmianie przy przejściu na MSSF 9.

Cena nabycia z ograniczeniami

Istotną zmianą wprowadzoną przez MSSF 9 w zakresie inwestycji w instrumenty kapitałowe jest znaczące ograniczenie możliwości wyceny takich instrumentów w cenie nabycia. Zgodnie z MSR 39, udziały w nienotowanych spółkach mogły być wyceniane na podstawie kosztu historycznego. Takiej możliwości nie pozostawiono w MSSF 9 – niezależnie od tego, czy dana inwestycja w instrument kapitałowy wyceniana jest w wartości godziwej przez wynik finansowy czy przez inne całkowite dochody, konieczne jest sporządzenie wyceny spełniającej wymogi MSSF 13 „Wycena wartości godziwej". Zastosowanie ceny nabycia jako najlepszej estymacji wartości godziwej możliwe jest wtedy, gdy dany instrument nie jest notowany na płynnym rynku i gdy w krótkim okresie po nabyciu jego cena transakcyjna może stanowić najnowsze źródło wyceny rynkowej (pod warunkiem, że transakcji dokonano na warunkach rynkowych, co nie zawsze musi być prawdą, szczególnie w przypadku transakcji wewnątrzgrupowych). W miarę upływu czasu cena transakcyjna staje się coraz mniej wiarygodną estymacją wartości godziwej.

Przykład

Zmniejszenie wiarygodności ceny transakcyjnej jako wartości godziwej jest spowodowane tym, że:

- na rynku mogą zostać kolejne transakcje kupna/sprzedaży danego instrumentu kapitałowego,

- sprawozdania finansowe publikowane przez emitenta instrumentu kapitałowego mogą wskazywać na wzrost lub spadek wartości tego instrumentu,

- porównywalne spółki mogą znacząco rosnąć na wartości,

- dany sektor gospodarki może popadać w recesję, itp.

Wszystkie wymienione w przykładzie czynniki mogą wskazywać, że wartość godziwa coraz bardziej różni się od ceny nabycia, a MSSF 9 w odróżnieniu od MSR 39 nie daje możliwości odstępowania od wyceny do wartości godziwej. W przypadku przejścia na MSSF 9, szczególnie dla nienotowanych akcji i udziałów nabytych przed wielu laty, efekt zmiany wyceny z kosztu historycznego na wartość godziwą powinien być zauważalny. W praktyce nie jest to jednak często obserwowane. Być może dopiero pełne sprawozdania za rok 2018 pokażą więcej przypadków takiej zmiany wartości instrumentów kapitałowych.

Przez wynik finansowy

W przypadku aktywów klasyfikowanych jako dostępne do sprzedaży, innych niż instrumenty dłużne, domyślną kategorią wyceny pod MSSF 9 jest wartość godziwa przez wynik finansowy (WGpWF), ponieważ z uwagi na swoją charakterystykę nie zdają one testu przepływów pieniężnych – ich posiadacz nie otrzymuje od emitenta spłat kapitału ani odsetek. Skutkiem przejścia z MSR 39 na MSSF 9 i zmiany z DDS na WGpWF kwota zakumulowana dotychczas w innych całkowitych dochodach powinna była zostać przeniesiona do zysków zatrzymanych. Od daty przejścia na MSSF 9 zmiany wyceny tych instrumentów powinny być ujmowane przez rachunek zysków i strat.

Aby uniknąć pojawienia się zmienności wyniku finansowego, jednostki w pierwszym odruchu rozważały zastosowanie dozwolonej przez MSSF 9 opcji wartości godziwej przez inne całkowite dochody. Częstym powodem zaniechania zastosowania tej opcji był brak możliwości rozpoznania wyniku ze zbycia tych instrumentów przez wynik finansowy. Sposobem na uniknięcie części skutków zastosowania opcji wartość godziwa przez inne całkowite dochody (WGICD)mogło być dostosowanie wewnętrznych kryteriów oceny portfeli inwestycji w akcje i udziały, czy rozszerzenie kluczowych wskaźników oceny (KPI) osób zarządzających tymi aktywami o wyniki ujmowane w innych całkowitych dochodach. Należy także zwrócić uwagę, że opcja ta jest nieodwołalna – nie ma możliwości zmiany klasyfikacji po jej zastosowaniu dla danego składnika aktywów. Do tego opcja ta jest możliwa do zastosowania na dzień przejścia na MSSF 9 (czyli dla większości podmiotów miało to już miejsce na 1 stycznia 2018 r.) lub początkowego ujęcia nowo nabywanych składników aktywów finansowych. Ponadto, dla części dotychczasowych aktywów dostępnych do sprzedaży opcja wartości godziwej przez inne całkowite dochody była niedostępna, ponieważ mimo że nie były one instrumentami dłużnymi, to nie zawsze były one inwestycjami w instrumenty kapitałowe, a tylko dla nich wspomniana opcja jest dozwolona. Dla kompletności warto dodać, że opcja ta nie jest także dozwolona dla instrumentów przeznaczonych do obrotu, które bez wyjątku muszą być wyceniane w WGpWF.

Nie chodzi o zwrot kapitału

Zastosowanie opcji wyceny przez inne całkowite dochody zgodnie z MSSF 9 wiąże się z ujmowaniem skutków przeszacowania oraz wyniku ze zbycia danej inwestycji wyłącznie przez inne całkowite dochody. Jedyny wpływ tych instrumentów finansowych na wynik finansowy realizowany jest poprzez otrzymywane dywidendy. Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć, że standard wymaga, aby dywidendy ujmowane przez rachunek wyników były zwrotem z zainwestowanego kapitału (return on investment), a nie zwrotem zainwestowanego kapitału (return of investment). Rozgraniczenie pomiędzy tymi dwoma rodzajami dywidend wymaga zastosowania profesjonalnego osądu, ponieważ MSSF 9 nie daje w tym zakresie szczegółowych wytycznych. Co do zasady można przyjąć, że zwrot z zainwestowanego kapitału obejmuje dywidendy stanowiące udział w wypracowanym wyniku danej jednostki, natomiast wszędzie tam, gdzie pod postacią dywidendy może następować stopniowe wycofywanie się z danej inwestycji, należy zachować ostrożność, zanim takie płatności zostaną ujęte jako przychody z tytułu otrzymanych dywidend.

Należy zaznaczyć, że zakres MSSF 9 nie obejmuje inwestycji w spółki zależne, stowarzyszone i wspólne przedsięwzięcia, które wyceniane są zgodnie z MSSF 10 „Skonsolido- wane sprawozdania finansowe", MSR 27 „Skonsolidowane i jednostkowe sprawozdania finansowe", czy MSR 28 „Inwestycje w jednostkach stowarzyszonych".

W sprawozdaniach jednostkowych, spółki mogły w ubiegłych latach zdecydować na poziomie przyjętej polityki rachunkowości, czy wspomniane wyżej inwestycje wyceniać według kosztu, zgodnie z MSR 39, czy metodą praw własności. Efekt przejścia na MSSF 9 zależał od decyzji podjętej wcześniej przez jednostkę. Jeżeli inwestycje wyceniano według kosztu lub metodą praw własności, zastosowanie MSSF 9 nie miało wpływu na wycenę tych inwestycji. Jeśli natomiast wybrano wycenę zgodnie z MSR 39, a w ramach tego standardu stosowano wycenę według kosztu, jako dla nienotowanych aktywów dostępnych do sprzedaży, wówczas konieczne było przejście na wycenę WGpWF lub zastosowanie opcji wyceny WGICD.

Co z utratą wartości

Często pomijanym aspektem dotyczącym inwestycji w instrumenty kapitałowe klasyfikowanych dotychczas jako aktywa dostępne do sprzedaży jest aspekt utraty wartości. Zgodnie z wymogami MSR 39 w zakresie utraty wartości, dla aktywów dostępnych do sprzedaży rozpoznawano utratę wartości w przypadku, gdy występował znaczący lub przedłużający się spadek wartości godziwej poniżej ceny nabycia danego składnika aktywów finansowych. Kryterium to przestaje obowiązywać przy przejściu na MSSF 9. Zarówno aktywa klasyfikowane jako WGpWF, jak i inwestycje kapitałowe wyznaczone do opcji wartości godziwej przez inne całkowite dochody są wyłączone z nowego modelu utraty wartości MSSF 9. Warto zauważyć, że zaprzestanie stosowania modelu utraty wartości jest zmianą polityki rachunkowości wynikającą z zastosowania nowego standardu i tym samym powinno zostać opisane już w sprawozdaniach śródrocznych publikowanych w 2018 r., ponieważ w ostatnim dostępnym pełnym sprawozdaniu finansowym opisano model utraty wartości, który w bieżącym roku już nie może być stosowany.

— Krzysztof Supera

Krzysztof Supera starszy menedżer, Zespół ds. MSSF, Deloitte

Przejście na MSSF 9 wiąże się z jednoczesnym zastosowaniem MSSF 7 (2014), który nakłada wiele nowych wymogów w zakresie ujawnień. Obejmują one między innymi stosowanie opcji wartości godziwej przez inne całkowite dochody. O ile zaklasyfikowanie inwestycji w instrumenty kapitałowe pod MSR 39 jako dostępne do sprzedaży nie wymagało sporządzania szczegółowych ujawnień, tak pod MSSF 9 skorzystanie z opcji wartości godziwej przez inne całkowite dochody pociąga za sobą konieczność ujawnienia danych ilościowych, takich jak uzgodnienie zmian wartości bilansowej w okresie czy otrzymanych dywidend. Ponadto, dla każdego przypadku wyznaczenia wspomnianej opcji konieczne jest opisanie powodów jej zastosowania. Jeżeli natomiast jednostka sprzedaje składnik aktywów finansowych będący inwestycją w instrument kapitałowy, konieczne jest ujawnienie powodów zbycia takiego składnika aktywów.

Wprawdzie MSSF 9 w większości podmiotów formalnie obowiązuje już od trzech kwartałów, jednak wydaje się, że w części jednostek nie wszystkie prace zostały dopięte na ostatni guzik. Warto zatem przed końcem roku upewnić się, że nie pominięto żadnych obszarów wchodzących w zakres standardu, w szczególności tych mniej popularnych, którym poświęcono najmniej uwagi, a do takich należą inwestycje w instrumenty kapitałowe.