Zgodnie z ustawą o rachunkowości koszt wytworzenia produktu obejmuje koszty pozostające w bezpośrednim związku zdanym produktem oraz uzasadnioną część kosztów pośrednich. Koszty bezpośrednie obejmują:
- wartość zużytych materiałów bezpośrednich,
- koszty pozyskania i przetworzenia związane bezpośrednio z produkcją,
- inne koszty poniesione w związku z doprowadzeniem produktu do postaci i miejsca, w jakich się znajduje w dniu wyceny.
Do uzasadnionej, odpowiedniej do okresu wytwarzania produktu, części kosztów pośrednich zalicza się zmienne pośrednie koszty produkcji oraz tę część stałych, pośrednich kosztów produkcji, które odpowiadają poziomowi tych kosztów przy normalnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych. Za normalny poziom wykorzystania zdolności produkcyjnych uznaje się przeciętną, zgodną z oczekiwaniami w typowych warunkach, wielkość produkcji wdanej liczbie okresów lub sezonów, przy uwzględnieniu planowych remontów.
Zasady ustalenia niewykorzystanych zdolności produkcyjnych - których nie wliczamy do bilansowej wartości produktu, lecz do kosztów bieżących - są niezwykle trudne do zastosowania w praktyce. Ustawa nie daje bowiem odpowiedzi na wiele pytań. Nie wiadomo, czy wielkość produkcji powinna być określona kwotowo, czy też należy ustalić ilość produktów, która może zostać wyprodukowana. Bardziej właściwa wydaje się ta druga metoda, ale można ją łatwo zastosować tylko w fabrykach o jednorodnej produkcji (np. w elektrowni lub cementowni). W wielu sytuacjach firma może jednak wytwarzać bardzo różne wyroby w zależności od zamówienia. Jak wówczas ustalić możliwości produkcyjne? Na część pytań odpowiedź daje "Stanowisko nr 2 Krajowego Komitetu Standardów Rachunkowości".
Wyjaśnienia komitetu nie przesądzają, jakie zasady powinny być przyjęte w poszczególnych firmach. Dają jedynie pewne wskazówki. Zgodnie z wyjaśnieniami normalny poziom zdolności produkcyjnych uzależniony jest od zdolności wytwórczych (potencjału wytwórczego) maszyn i urządzeń oraz planowanych efektywnych warunków techniczno-organizacyjnych produkcji. Trzeba więc uwzględnić liczbę zmian pracy oraz wydajność maszyn i urządzeń, pomniejszone o utratę zdolności produkcyjnych na skutek dokonywania ulepszeń, remontów i konserwacji maszyn. Należy także wziąć pod uwagę liczbę dni wolnych od pracy, sezonowe wahania produkcji i popytu.
Przedsiębiorstwo powinno wiarygodnie udokumentować obliczenie normalnego poziomu zdolności produkcyjnych oraz ewidencjonować ich wykorzystanie, stosownie do sposobu ich pomiaru. Normalny poziom zdolności produkcyjnych powinien być systematycznie weryfikowany.
Firma może ustalać koszty będące konsekwencją niewykorzystania zdolności produkcyjnych:
- bieżąco - poprzez przypisanie do produktów stałych pośrednich kosztów produkcji wyłącznie w wysokości odpowiadającej poziomowi tych kosztów przy normalnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych (metoda zalecana), lub
- okresowo - poprzez dokonywaną okresowo, nie później niż na dzień bilansowy eliminację kosztów będących konsekwencją niewykorzystania zdolności produkcyjnych z kosztów wytworzenia zapasu produktów.
Zróżnicowanie organizacji produkcji, jej charakteru i przebiegu powoduje, że rachunek kosztów wymaga dostosowania do indywidualnych potrzeb każdej firmy. Wytyczne mówią, że zależnie od sposobu organizacji pracy dostosowanie może nastąpić na poziomie:
- całego zakładu produkcyjnego,
- jednostek organizacyjnych zakładu, np. wydziałów,
- linii produkcyjnych w ramach poszczególnych wydziałów,
- stanowisk roboczych w ramach poszczególnych linii lub wydziałów,
- pojedynczych zasobów wykorzystywanych w jednostce w postaci maszyn, ludzi i pomieszczeń.
Także jednostki pomiaru uzależnione są od specyfiki firmy. Wytyczne wymieniają przykładowo: tony (kilogramy), megawaty, hektolitry, sztuki, liczbę godzin pracy pracowników, liczbę godzin pracy maszyn i urządzeń. Dopuszczalne jest uwzględnianie nawet takich czynników, jak: powierzchnia produkcyjna lub liczba kubatury pomieszczeń - jeśli dobrze odzwierciedlają zużycie zasobów w jednostce.
Wartość zapasu produktów możemy na dzień bilansowy odpisać od poziomu cen ich sprzedaży netto, w szczególności gdy:
- produkt został uszkodzony lub utracił całkowicie lub częściowo swoją przydatność, lub
- spadła możliwa do uzyskania na dzień bilansowy cena sprzedaży produktu, lub też
- wzrosły przewidywane koszty związane z przystosowaniem produktu do sprzedaży i dokonaniem tej sprzedaży, takie jak: koszty opakowania, transportu, składowania, załadunku i wyładunku, jeśli dotyczą produktów w toku - także koszty dokończenia produkcji.
Krok 1.
Określamy poziom szczegółowości pomiaru niewykorzystanego potencjału wytwórczego.
Krok 2.
Wybieramy jednostkę pomiaru rozmiarów potencjału wytwórczego.
Krok 3.
Określamy normalny poziom zdolności produkcyjnych.
Krok 4.
Ustalamy stawkę (stawki) kosztów normalnego wykorzystania zdolności produkcyjnych jednostki pomiaru, dzieląc koszty utrzymania normalnego potencjału wytwórczego przez normalny poziom zdolności produkcyjnych.
Krok 5.
Ustalamy rzeczywisty poziom wykorzystania zdolności produkcyjnych i poziom zdolności niewykorzystanych.
Krok 6.
Ustalamy koszty niewykorzystanych zdolności wytwórczych, mnożąc stawkę (stawki) kosztów normalnego poziomu wykorzystania przez liczbę jednostek zdolności niewykorzystanych.
