Zawierają wiele wskazówek interpretacyjnych, w tym co do ryzyka przy pożyczce itd. Mimo to, jak się okazuje, istnieje nadal potrzeba wyjaśniania treści umów, które zawarły strony, a chociaż – jak zauważono w orzecznictwie – umowa kredytu nie jest odmianą umowy pożyczki (wyrok SN z 13 maja 2009 r., IV CSK 32/09, orzecznictwo SN dostępne pod adresem www.sn.pl, poza wyraźnie wskazanymi źródłami), to sposób postrzegania tych umów oraz ich konsekwencje, przy uwzględnieniu odrobiny ludzkiej natury, są stale dyskusyjne. Liczba orzeczeń wskazuje też sama w sobie na trudności z wypełnieniem umów pożyczki.
Jak wyjaśniono w judykaturze, umowa pożyczki w prawie polskim ma charakter konsensualny, a nie realny, więc dla jej dojścia do skutku i ważności nie ma znaczenia wydanie przedmiotu pożyczki pożyczkobiorcy. Skutkiem zawarcia umowy pożyczki nie jest przeniesienie przez biorącego pożyczkę własności oznaczonej ilości pieniędzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku na pożyczkobiorcę, ale powstanie zobowiązania dającego pożyczkę do przeniesienia przedmiotu pożyczki na własność biorącego pożyczkę. Przeniesienie na własność biorącego pożyczkę jest dopiero wykonaniem zobowiązania ciążącego na dającym pożyczkę, wynikającego z zawartej umowy. Ważność umowy zobowiązującej do przeniesienia własności rzeczy nie zależy od tego, czy dłużnik jest właścicielem rzeczy w chwili jej zawarcia. Jeżeli własność nie przysługuje dłużnikowi, to powinien on podjąć starania w celu nabycia rzeczy, a następnie przenieść jej własność na wierzyciela, ewentualnie zapewnić, że własność rzeczy na wierzyciela przeniesie bezpośrednio osoba trzecia.
Czytaj więcej
Pieniądze otrzymane nieodpłatnie od niespokrewnionej osoby nie stanowią przychodu dla pożyczkobio...
Obowiązywanie tej zasady nie budzi wątpliwości co do rzeczy o oznaczonej tożsamości i tym bardziej należy ją stosować do rzeczy oznaczonych co do gatunku i pieniędzy. W ostatnim przypadku zobowiązanie w ogóle nie odnosi się do skonkretyzowanego przedmiotu, ale pewnej kategorii określonej rodzajowo. Wobec tego co do zasady nie można w ogóle uznać, iż pożyczka odnosi się do pieniędzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku należących do innej osoby niż pożyczkobiorca. Nie można też przyjąć, że warunkiem ważności umowy pożyczki jest to, aby w chwili jej zawarcia pożyczkodawca pozostawał właścicielem określonych rzeczy należących do tego samego gatunku, którego dotyczy pożyczka, czy aby dysponował środkami pieniężnymi równymi co najmniej kwocie udzielanej pożyczki. Założenie takie prowadziłoby do wniosku, że nie jest możliwe zaciągnięcie zobowiązania pieniężnego, którego dłużnik nie jest w stanie natychmiast wykonać. Taki wniosek nie może zostać zaakceptowany, a umowę pożyczki należy uznać za ważną niezależnie od tego, czy w chwili jej zawarcia pożyczkodawca dysponował środkami umożliwiającymi mu spełnienie świadczenia.
Gdy wykonanie umowy pożyczki pieniężnej przez pożyczkodawcę polega na przeniesieniu na własność pożyczkobiorcy określonej ilości pieniędzy, to w ścisłym rozumieniu pojęcie własności odnosi się jedynie do znaków pieniężnych, a nie do pieniądza rozumianego jako miara wartości. Przeniesienie własności następuje w tym przypadku zgodnie z art. 155 § 2 k.c., stąd konieczne jest przeniesienie posiadania określonych znaków pieniężnych. Dostrzeżono jednak również pogląd, że przedmiotem pożyczki może być też pieniądz bankowy, a równoznaczny z wydaniem – a dokładniej przeniesieniem posiadania – gotówki jest przelew na rachunek pożyczkobiorcy, co nie oznacza uzyskania przez niego własności znaków pieniężnych, ale wierzytelności w stosunku do banku prowadzącego rachunek.
O wykonaniu pożyczki pieniężnej można mówić dopiero wtedy, gdy pożyczkobiorca uzyskał własność przedmiotu pożyczki lub możliwość dysponowania kwotą pożyczki na innej podstawie; dopóki przedmiot pożyczki nie zostanie przeniesiony na rzecz pożyczkobiorcy, to nie może powstać obowiązek jego zwrotu. Samo pochodzenie środków, które pożyczkodawca przeznacza na wykonanie umowy, może mieć znaczenie dla jego rozliczeń z podmiotami, od których te środki zostały pozyskane, i pozostaje bez wpływu na ocenę wykonania badanej umowy (wyrok SN z 6 maja 2022 r., II CSKP 185/22, z odwołaniem się do wyroku SN z 29 maja 2015 r., V CSK 448/14).
Dokonując analizy umowy pożyczki, w uzasadnieniu wyroku z 26 maja 2021 r., V CSKP 28/21, SN wskazał, że może ona mieć charakter zarówno odpłatny, jak i nieodpłatny. Odpłatność może być wedle ogólnych reguł swobody umów ustalona w postaci odsetek, a tak ustalone odsetki mają charakter odsetek kapitałowych (zwykłych) i stanowią wynagrodzenie za używanie cudzego kapitału. Wolność stron nie pozostaje jednak nieograniczona. Ustawa zawiera konieczne ograniczenia w postaci klauzul generalnych, pozostawiając sądom wypełnienie ich treścią, a należą do nich zasady współżycia społecznego, wśród nich zakaz lichwy – jak to określono – zastrzegania rażąco wygórowanych odsetek przysparzających nadmiernych w danych stosunkach i nieusprawiedliwionych zysków dla jednej ze stron (z odwołaniem się do wyroków SN z 27 lipca 2000 r., IV CKN 85/00, LEX nr 44285, z 17 czerwca 2020 r., I NSNc 47/19). Odwołując się z kolei do wyroku SN z 30 października 1969 r., II CR 430/69, OSNC 1970, nr 9, poz. 152, LEX nr 1050, zauważono, że postanowienia umów zastrzegające nadmierne odsetki nie stają się nieważne w całości, a jedynie co do nadwyżki, nadwyżkę zaś– z powołaniem się na art. 359 § 2 k.c. – stanowią odsetki przerastające wysokość odsetek ustawowych.
Nieważność postanowienia umowy w przedmiocie wysokości odsetek wywołuje taki skutek, jak gdyby wysokość ta nie była w inny sposób oznaczona, co dotyczy zarówno wynagrodzenia za wskazany w umowie okres korzystania z pożyczonych pieniędzy, jak i odszkodowania z tytułu opóźnienia zwrotu tych pieniędzy. W konsekwencji postanowienia umowy zastrzegające rażąco wygórowane odsetki są nieważne w takiej części, w jakiej w danych okolicznościach zasady współżycia społecznego ograniczają zasadę swobody umów zarówno w odniesieniu do obrotu powszechnego jak i profesjonalnego (wyrok SN z 26 maja 2021 r., V CSKP 28/21, z odwołaniem się do wyroków SN z 27 maja 2010 r., III CSK 230/09, z 8 stycznia 2003 r., II CKN 1097/00, z 17 czerwca 2020 r., sygn. akt I NSNc 47/19).
We wcześniejszym orzecznictwie również zauważano, że zastrzeganie w umowie pożyczki między osobami fizycznymi odsetek w wysokości nadmiernej niemającej uzasadnienia ani w wysokości inflacji, ani w zyskach osiąganych z rnormalnej i rzetelnie prowadzonej działalności gospodarczej może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Taką właściwość należy przypisać określonej w umowie stopie odsetkowej nieprzystającej z racji jej wysokości do wynagrodzenia możliwego do osiągnięcia w uczciwym obrocie jakiegokolwiek rodzaju. Samo określenie stopy odsetkowej w stosunku dziennym jest ewenementem, a jeśli przy tym stopa ta wyraża się wielokrotnością odsetka, to przyjąć należy, iż ma zdecydowanie lichwiarski charakter. Tak określone w umowie obciążenie pożyczkobiorcy może się okazać dla niego rujnujące, a pożyczkodawcy przysparza korzyści niedających się uzasadnić jakimikolwiek racjami. Tego rodzaju następstwa zastrzeżonego na rzecz pożyczkodawcy wynagrodzenia godzą w porządek prawny i wobec tego muszą być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (wyrok SN z 23 czerwca 2005 r., II CK 742/04, z odwołaniem się do wcześniej powołanego wyroku SN z 27 lipca 2000 r., IV CKN 85/00).
Odnosząc się do innego aspektu omawianej umowy, przyjęto, że dopuszczalne jest zaciągnięcie zobowiązania w walucie obcej z równoczesnym zastrzeżeniem, iż wypłata i spłata kredytu (pożyczki) będzie dokonywana w pieniądzu krajowym, a zastrzeżenie takie dotyczy wyłącznie sposobu wykonania zobowiązania, przez co nie powoduje zmiany waluty wierzytelności (wyrok SN z 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16, z odwołaniem się do wyroków SN z 25 marca 2011 r., IV CSK 377/10, z 29 kwietnia 2015 r., V CSK 445/14; zob. jednak liczne orzecznictwo dotyczące kredytów walutowych). W zakresie sposobu zawarcia umowy, jej formy oraz zmian na uwagę zasługują z kolei chociażby wypowiedzi SN zawarte w uzasadnieniach postanowienia z 9 kwietnia 2019 r., V CSK 22/18 i wyroku z 10 września 2009 r., V CSK 478/08.
