Jedną z podstawowych zasad prawa pracy jest zaspokajanie przez pracodawcę – stosownie do jego możliwości i warunków – potrzeb bytowych, socjalnych i kulturalnych jego pracowników. Instrumentem realizacji tego obowiązku jest zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, o którym mowa w ustawie z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (tekst jedn. DzU z 2012 r., poz. 592 ze zm.).
Dzięki corocznym odpisom na ten fundusz, dokonywanym zgodnie z przepisami ww. ustawy, pracodawca może finansować na rzecz swoich pracowników i ich rodzin m.in. takie usługi jak ich wypoczynek, działalność sportowo-rekreacyjną, opiekę nad dziećmi w żłobkach czy przedszkolach, a także udzielać pomocy materialnej – rzeczowej lub finansowej (tzw. działalność socjalna).
Podział według zasad
Przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia się od kryterium socjalnego osoby uprawnionej. Rozumie się przez to sytuację życiową, rodzinną i materialną.
Wartość świadczeń sfinansowanych z funduszu socjalnego jest wolna od składek na ubezpieczenia społeczne. Stanowiący o tym § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 r. ?w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (DzU ?nr 161, poz. 1106 ze zm.) wskazuje, że do skorzystania z tej ulgi niezbędne jest, aby świadczenia te finansowane były ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach funduszu. Przepis ten nie nawiązuje bezpośrednio do obowiązku zachowania kryterium socjalnego przy wydatkowaniu środków, lecz do ustawowego przeznaczenia funduszu – m.in. na działalność socjalną oraz ponoszenia wydatków ze środków funduszu.
W tym kontekście pojawiły się wątpliwości dotyczące kontroli prawidłowości wydatkowania przez pracodawców – jako płatników składek – środków z funduszu. Dotyczą one przede wszystkim tego, czy ZUS w ramach przeprowadzanej w zakładach pracy kontroli, ma prawo kwestionować kryterium socjalne obowiązujące u danego pracodawcy.
Domena związków
Rozbieżności na tym tle pojawiają się przede wszystkim w orzecznictwie sądów apelacyjnych. I tak dla przykładu zdaniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku organ rentowy jest uprawniony do kontroli płatnika pod względem prawidłowości zastosowania przez niego kryterium socjalnego przy podziale świadczeń z funduszu (wyrok z 8 listopada 2012 r., III AUa 1307/12). Odmienne stanowisko zajmuje Sąd Apelacyjny we Wrocławiu. Przykładem jest wyrok z 12 lutego 2013 r. w sprawie (III AUa 1421/11), w której SA stwierdził, że „organ rentowy nie ma uprawnień do ingerencji w zasady przydziału bonów, to jest w badanie sytuacji materialnej, rodzinnej i osobistej pracowników. Problem ten ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych uregulowała odmiennie i uprawnienia kontrolne przyznała jedynie związkom zawodowym".
Źródło wypłaty
W tym samym wyroku SA zauważył także, że „uprawnienia kontrolne organu rentowego winny sprowadzać się do ustalenia, czy istnieje w regulaminie zfśs podstawa sfinansowania bonów oraz sprawdzenia, czy środki rzeczywiście pochodzą z funduszu świadczeń socjalnych. Chodzi mianowicie o to, czy środki pochodzą z odrębnego rachunku bankowego, utworzonego zgodnie z obowiązkiem wynikającym z art. 12 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych" (por. wyroki SA we Wrocławiu ?z 10 stycznia 2012 r., III AUa 1480/11, z 11 stycznia 2012 r., III AUa 1429/11, 15 listopada 2012 r., III AUa 1096/11).
Podobnie wypowiadał się również Sąd Apelacyjny w Szczecinie m.in. w wyrokach z 11 października 2013 r. (III AUa 539/12), z 4 grudnia 2012 r. (III AUa 570/12), z 17 stycznia 2013 r. (III AUa 647/12), z 12 lutego 2013 r. (III AUa 685/12), ?z 21 lutego 2013 r. (III AUa 733/12), z 19 marca 2013 r. ?(III AUa 746/12) oraz Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 14 czerwca 2013 r. (III AUa 1299/12).
—Konstanty Dobiejewski
—Paulina Pucek, aplikantka radcowska, Kancelaria Prawna Deloitte Legal
Konstanty ?Dobiejewski, radca prawny Managing Associate ?w Kancelarii Deloitte Legal
Wskazane orzeczenia zostały wydane w sprawach, w których nie badano wprost problematyki legitymacji do kontroli kryterium socjalnego. Mimo to należy się przychylić ku stanowisku sądów wrocławskiego i szczecińskiego. W powołanym wyroku z 12 lutego 2013 r. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wprost wskazuje, że ustawa o zfśs uprawnienia kontrolne w zakresie kryterium socjalnego przyznała jedynie związkom zawodowym. To organizacja związkowa może wystąpić do sądu pracy z roszczeniem o zwrot funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub o przekazanie należnych środków na fundusz.
Ustawa o zfśs przewiduje również – w art. 12a – odpowiedzialność wykroczeniową za niewłaściwe gospodarowanie środkami funduszu. W tym zakresie funkcje kontrolne powierzono Państwowej Inspekcji Pracy. Natomiast żaden przepis tej ustawy nie przyznaje uprawnień kontrolnych ZUS. Na próżno też ich szukać w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, która jest źródłem kompetencji organu rentowego do prowadzenia kontroli u płatników.
Wyraźnie wynika z tego, że istnieje potrzeba ujednolicenia stanowiska w przedmiocie prawidłowości wydatkowania przez pracodawców środków z zfśs, w tym w szczególności stosowanego kryterium socjalnego.
