2 maja 2012 r. został opublikowany w Dzienniku Ustaw pod pozycją 476 wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 19 kwietnia 2012 r. (P 41/11), w którym trybunał stwierdził niezgodność art. 94 ust. 2 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn. DzU z 2008 r. nr 164, poz. 1027 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym do 19 lipca 2011 r. z art. 32 ust. 1 konstytucji.

Wskazany przepis ustawy zdrowotnej wskazywał, że nie można dochodzić zwrotu nienależnie opłaconych składek na ubezpieczenie zdrowotne, jeżeli od dnia ich opłacania upłynęło pięć lat. Ponieważ do 19 lipca 2011 r. ZUS (który zajmuje się również poborem składek na ubezpieczenie zdrowotne) mógł wystąpić do płatnika z roszczeniem o zapłatę zaległym składek w ciągu dziesięciu lat, TK uznał ten przepis za łamiący zasadę równości stron.

Płatnik na minusie

Zdaniem sędziów TK kwestionowany przepis prowadził do braku symetrii w dziedzinie ochrony interesów ZUS i płatników składek. A przecież w zakresie odnoszącym się do nienależnie opłaconych składek ZUS i płatnik mają wspólną cechę istotną – są stronami stosunku ubezpieczenia społecznego rozliczającymi wzajemne należności. Brak symetrii między terminami przedawnienia roszczeń obowiązujących ZUS oraz płatników składek na  ubezpieczenie zdrowotne prowadził zatem do nierównego traktowania podobnych podmiotów. W konstytucji nie ma zaś norm, które uzasadniałyby takie odmienne ich traktowanie.

Wsteczne sprawy

Obowiązujące obecnie przepisy ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.); dalej ustawa o s.u.s., do których mamy odesłanie w zakresie zwrotu nienależnie opłaconych składek zdrowotnych, przewidują takie same terminy na dochodzenie przez ZUS nieopłaconych składek jak i na  ubieganie się przez płatników o zwrot nienależnie opłaconych składek.

Wyrok TK ma natomiast znaczenie dla tych płatników, którzy dokonali nienależnych wpłat na ubezpieczenie zdrowotne w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 19 lipca 2011 r. To wówczas obowiązywał pięcioletni termin przedawnienia roszczenia o ich zwrot. Jeśli po tym czasie płatnik zwrócił się do ZUS, by ten oddał mu nadpłacone składki, otrzymywał decyzję odmowną, a czasem sprawa kończyła się negatywnym wyrokiem sądu.

Teraz tacy płatnicy mogą domagać się wznowienia postępowania:

- administracyjnego – jeżeli sprawa zwrotu nienależnie opłaconych składek została zakończona prawomocną decyzją ZUS,

- sądowego – jeżeli płatnik odwołał się od decyzji ZUS odmawiającej zwrotu, a sąd prawomocnym wyrokiem oddalił jego odwołanie.

Najważniejsze terminy

Czas na wznowienie tych postępowań jest jednak ograniczony.

Stosownie do art. 145a kodeksu postępowania administracyjnego można żądać wznowienia postępowania, gdy TK orzekł o niezgodności aktu normatywnego z konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie której została wydana. Ale termin na złożenie skargi o wznowienie mija z końcem jednego miesiąca od dnia wejścia w życie orzeczenia trybunału, czyli konkretnie w tym przypadku – można je złożyć lub przesłać pocztą najpóźniej 2 czerwca.

Przykład

Pan Marek prowadził działalność gospodarczą. Z tego tytułu opłacał za siebie tylko składkę na ubezpieczenie zdrowotne, ponieważ równocześnie był zatrudniony na etat, a jego wynagrodzenie było wyższe od minimalnego. Działalność zlikwidował z końcem czerwca 2003 r.

W 2010 r. stwierdził, że za czerwiec 2003 r. opłacił zbyt wysoką składkę na ubezpieczenie zdrowotne. Minimalna podstawa jej wymiaru za ten miesiąc wynosiła 1689,63 zł i taka została wykazana w złożonej za ten miesiąc deklaracji ZUS DRA.

Natomiast samą składkę pan Marek przez pomyłkę opłacił w wysokości 270,34 zł. Czyli powstała nadpłata w wysokości 135,17 zł. W czerwcu 2010 r. pan Marek wystąpił do ZUS o zwrot nienależnie opłaconej składki. W lipcu 2010 r. otrzymał jednak decyzję ZUS odmowną z uwagi na to, że od jej opłacenia w lipcu 2003 r. minęło pięc lat.

Po wydaniu wyroku przez TK pan Marek może ponownie wystąpić do ZUS o wznowienie postępowania i uzyska zwrot tej nadpłaty. Wniosek musi jednak przekazać najpóźniej 2 czerwca 2012 r.

Jeśli płatnik nie zmieści się w tym terminie, może wystąpić do ZUS z wnioskiem o jego przywrócenie. Powinien wówczas równocześnie złożyć wniosek o wznowienie postępowania w związku z wyrokiem TK. Jak wskazuje art. 58 k.p.a., prośba zainteresowanego powinna zostać uwzględniona, jeżeli uprawdopodobni, że nie ponosi winy za uchybienie terminowi.

Wniosek o przywrócenie terminu należy zatem odpowiednio uzasadnić, przedstawiając okoliczności świadczące o tym, że spóźnienie nie nastąpiło z winy płatnika. Jeśli ZUS wznowi postępowanie i uchyli wcześniejszą decyzję odmawiającą zwrotu składek zdrowotnych, wyda nowe orzeczenie, w którym przyzna prawo do tych pieniędzy.

Znacznie więcej czasu

W lepszej sytuacji są płatnicy, którzy od decyzji ZUS o odmowie zwrotu składek wnieśli odwołanie do sądu i sprawa została rozstrzygnięta wyrokiem. Stosownie do art. 4011 kodeksu postępowania cywilnego skargę o wznowienie postępowania mogą wnieść w terminie trzech miesięcy od dnia wejścia w życie orzeczenia TK.

Może się zdarzyć, że w dniu wydania wyroku przez TK orzeczenie sądu nie było jeszcze prawomocne z uwagi na wniesienie środka odwoławczego, który następnie został odrzucony. Dla takiego płatnika, dla którego sprawa niedawno zakończyła się niepomyślnie, termin na wniesienie skargi biegnie od dnia doręczenia postanowienia o odrzuceniu (a w wypadku wydania go na posiedzeniu niejawnym – od dnia ogłoszenia postanowienia).

Do wznowienia postępowania właściwy jest sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie. Jeżeli zaskarżono orzeczenia sadów różnych instancji, właściwy będzie ten, który orzekał ostatni (art. 405 k.p.c.).

Przykład

Pani Anna od stycznia 2004 r. na podstawie umowy zawartej z Narodowym Funduszem Zdrowia opłacała za siebie składkę na dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne.

Od 1 czerwca 2004 r. podjęła pracę na podstawie umowy-zlecenia i z tego tytułu została zgłoszona do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego. Z uwagi jednak na to, że w czerwcu i lipcu 2004 r. nie otrzymała żadnego wynagrodzenia, uznała, że za te miesiące powinna opłacić dobrowolną składkę zdrowotną.

W konsekwencji dokonała dwóch wpłat po 210 zł. W październiku 2010 r. pani Anna dowiedziała się, że miała w tym czasie tytuł do ubezpieczenia zdrowotnego, mimo że zleceniodawca nie przekazał za nią składki. Nie powinna więc była zapłacić składek dobrowolnych na podstawie umowy z NFZ. Wystąpiła więc do ZUS o zwrot tych kwot.

Otrzymała jednak decyzję odmowną z uwagi na upływ pięcioletniego terminu od ich opłacenia. Od tej decyzji pani Anna odwołała się do sądu. Wyrokiem z czerwca 2011 r. sąd je oddalił. Po wyroku TK pani Anna ma czas do 2 sierpnia 2012 r., by wystąpić do sądu o wznowienie postępowania. Wówczas odzyska nienależnie dokonane opłaty.

Przykład

Pan Tomasz do końca 2010 r. prowadził działalność gospodarczą. Na jego koncie figuruje nadpłata składek na ubezpieczenie zdrowotne za lipiec 2005 r.

Pan Tomasz nie odzyska nadpłaconych składek, bo uległy one przedawnieniu. Wyrok TK nie ma dla niego żadnego znaczenia, bo wcześniej nie została wydana decyzja ani nie zapadł wyrok w sprawie tej nadpłaty.

Aktualne zasady

Od 20 lipca 2011 r. uznany za niekonstytucyjny art. 94 ust. 2 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej przestał obowiązywać. Od tego dnia zwrot nienależnie opłaconych składek na ubezpieczenie zdrowotne następuje na zasadach określonych w przepisach o s.u.s.

Z tym dniem zmianie uległ też art. 24 ustawy o s.u.s. regulujący kwestie związane z przedawnieniem należności oraz nadpłatami – czyli sytuacją, gdy płatnik uregulował składki, a zobowiązania te okazały się nienależne. Zmiana polega na zagwarantowaniu podobnych praw w zakresie żądania nadpłaty do tych, jakie ma ZUS w zakresie dochodzenia nieopłaconych należności.

Ta zmiana jest z kolei skutkiem realizacji wyroku TK z 26 maja  2010 r. (P 29/08; DzU nr 105, poz. 668), w którym orzekł on o niezgodności art. 24 ust. 7 ustawy o s.u.s. z konstytucją. Tu również chodziło o nierówne prawa płatników i ZUS, ale dotyczyło to składek na ubezpieczenia społeczne.

Od 1 stycznia 2012 r. nienależnie opłacone składki ulegają przedawnieniu po upływie pięciu lat, licząc od dnia:

- otrzymania zawiadomienia z  ZUS,

- opłacenia składek, w przypadku braku zawiadomienia.

Stosownie do art. 24 ust. 6a ustawy o s.u.s. ZUS z urzędu zalicza nienależnie opłacone składki na poczet zaległych lub bieżących składek, a w razie ich braku – na poczet przyszłych opłat – chyba że płatnik złoży wniosek o ich zwrot.

Wobec tego płatnik, który z różnych względów nadpłacił składki, najszybciej je odzyska, pomniejszając kwotę składek za kolejny miesiąc o kwotę powstałej nadpłaty.

Informacja o nadpłacie

ZUS zawiadamia płatnika składek o kwocie nienależnie opłaconych składek, które mogą zostać zwrócone, chyba że nie przekraczają wysokości kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym. Obecnie ma więc obowiązek wysłać zawiadomienie, gdy nadpłata przekracza 8,80 zł.

Do nienależnie opłaconych składek na ubezpieczenie zdrowotne za okres przed 20 lipca 2011 r., jeżeli nie upłynął termin dochodzenia ich zwrotu, są stosowane nowe przepisy. Przy  ustalaniu, czy zadłużenie z tytułu składek bądź ich nadpłata uległy przedawnieniu, należy jednak pamiętać m.in. o art. 27 ustawy deregulacyjnej.

Przepis ten ma charakter przejściowy i określa ważne zasady liczenia biegu przedawnienia należności z tytułu składek i nienależnie opłaconych składek, który rozpoczął się przed 1 stycznia 2012 r.

Wynika z niego, że:

- do przedawnienia należności z tytułu składek, którego bieg rozpoczął się przed 1 stycznia 2012 r., stosuje się pięcioletni termin przedawnienia, z tym że bieg przedawnienia rozpoczyna się od 1 stycznia 2012 r.;

- jeżeli jednak przedawnienie należności z tytułu składek rozpoczęte przed 1 stycznia 2012 r. zgodnie z przepisami dotychczasowymi (tj. po  upływie dziesięcioletniego terminu) nastąpiłoby wcześniej, to przedawnienie nastąpi z upływem tego wcześniejszego terminu.

Zasady te mają odpowiednie zastosowanie do nienależnie opłaconych składek.

Przedawnienie nie dotyczy korekt

Jeśli płatnik wciąż prowadzi pozarolniczą działalność, z której w odległym czasie nadpłacił składki zdrowotne, nie musi przejmować się okresem przedawnienia na dochodzenie ich zwrotu. Odzyska pieniądze za odległe lata, pomniejszając kwotę składek dokonywaną na bieżąco. Wcześniej jednak musi skorygować dokumenty za okres, którego dotyczy nadpłata.Może to dotyczyć np. roku 2000 r.

Choć płatnik dopiero w 2012 r. stwierdzi, że opłacił nienależne składki zdrowotne, może złożyć korektę dokumentów rozliczeniowych za 2000 r., a następnie o ustaloną nadpłatę pomniejszyć wysokość bieżącej wpłaty na ZUS. Termin przedawnienia dotyczy bowiem wyłącznie dochodzenia zwrotu nadpłaconych składek. Gdyby więc płatnik, zamiast zmniejszyć wpłatę, wystąpił o taki zwrot, to ZUS by mu odmówił.