Zarówno ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (DzU nr 237, poz. 1656 ze zm.), jak i ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.) nie zawierają warunku, że praca w szczególnych warunkach lub charakterze musi być wykonywana na terenie Polski. Można więc zaliczać także okresy pracy za granicą.

Taka interpretacja jest także zgodna z duchem uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 13 lutego 2002 r. (III ZP 30/01). Według niej pracami w szczególnych warunkach w rozumieniu art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS są prace bez względu na status własnościowy pracodawcy (uspołeczniony zakład pracy czy firma prywatna). W równy sposób należy więc traktować wykonujących takie same prace u polskich i zagranicznych pracodawców.

Niejednorodne przypadki

W zależności od okoliczności może chodzić o różne sytuacje: pracę bezpośrednio u zagranicznego pracodawcy lub na zasadzie delegowania przez polską firmę do wykonywania zadań poza krajem. W niektórych wypadkach podstawy zatrudnienia określały umowy międzynarodowe z danym państwem.

W orzecznictwie, które zapadało na podstawie starych przepisów (tj. ustawy o emeryturach i rentach z FUS), przyjęto zasadę, że okresy zatrudnienia Polaków za granicą wlicza się do okresów ubezpieczenia społecznego w Polsce. Pod warunkiem opłacenia tu składek, chyba że z umów międzynarodowych lub ustaw wynika inaczej. Także do okresu pracy w szczególnych warunkach wlicza się okresy wykonywania za granicą u zagranicznych pracodawców prac wymienionych w wykazach stanowiących załączniki do rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego, jeżeli są one uznane za składkowe (por. wyrok SN z 5 marca 2003 r. , II UK 196/02).

W wyroku z 27 kwietnia 2010 r. (II UK 328/09) SN stwierdził, że okresy wykonywania pracy za granicą w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze na podstawie umów o pracę zawartych bezpośrednio z pracodawcami zagranicznymi mogą być uznane za okresy zatrudnienia w rozumieniu art. 32 ust. 1, 2 i 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Postawił jednak warunek opłacenia składek w Polsce również na dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe (art. 6 ust. 1 i 2 tej ustawy w związku z art. 7 pkt 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), chyba że na podstawie umów o zatrudnieniu lub umów międzynarodowych pracownik został objęty ubezpieczeniem w trybie i na zasadach obowiązujących w państwie zatrudnienia lub określonych w umowach międzynarodowych. Mógł być to np. wymóg podlegania ubezpieczeniu właściwemu dla personelu pracodawcy zagranicznego w jego siedzibie za granicą lub w innym miejscu prowadzenia przez niego działalności.

Sam płacił składki

Możliwa jest też sytuacja, że zainteresowany pracujący za granicą sam odprowadzał składki do ZUS i zachowywał tym samym status pracownika. Tak mogło być pod rządami ustawy z 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu. Niezależnie od podstawy zatrudnienia w zagranicznej firmie ubezpieczonego (nawet dobrowolnie) należało traktować jak pracownika. Jeśli była to praca w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, nabywał prawo do emerytury z tego tytułu (zob. wyrok SN z 25 czerwca 2010 r., II UK 76/10)

Zdarzało się też, że składki odprowadzał polski pośrednik kierujący do pracy za granicą – był płatnikiem, mimo że praca była wykonywana za granicą i to on wystawiał odpowiednie dokumenty poświadczające zatrudnienie w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze. Ten przypadek dotyczy często marynarzy, którzy pływali na statkach pod obcymi banderami.

Stare zasady

Nie ma więc jednej reguły, którą można zastosować do tych, którzy pracowali za granicą. Na przestrzeni lat zmieniały się także przepisy regulujące takie zatrudnianie. Były to m.in. ustawy:

- z 29 grudnia 1989 r. o zatrudnieniu (DzU nr 75, poz. 446 ze zm.),

- z 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu (DzU nr 106, poz. 457 ze zm.),

- z 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (tekst jedn. DzU z 2003 r. nr 58, poz. 514 ze zm.).

Warto też pamiętać o art. 6 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, który wskazuje, jakie okresy pracy za granicą – sprzed 15 listopada 1991 r. –uważa się za składkowe.

Każdorazowo trzeba zatem badać, czy były opłacane w Polsce składki, a jeśli nie, to czy obowiązujące w danym czasie przepisy lub umowy międzynarodowe przewidywały zaliczanie przez ZUS takich okresów zatrudnienia jako składkowych.

Zasady te odnoszą się do wcześniejszych emerytur z ustawy o emeryturach i rentach z FUS, ale także do emerytur pomostowych. Z tych drugich mogą korzystać także osoby, które mają staż w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze sprzed wejścia w życie tej ustawy (1 stycznia 2009 r.), a który też musi być odpowiednio udowodniony.

Autorka jest radcą prawnym

Jak wykazać

Osoby, które pracowały za granicą, często mają kłopot ze zgromadzeniem odpowiedniej dokumentacji pracowniczej. Art. 51 ustawy o emeryturach pomostowych określa, że wykonywanie przed 1 stycznia 2009 r. pracy, o jakiej mowa w art. 3 ust. 1 i 3 (czyli w szczególnych warunkach lub charakterze), może być wykazane jedynie zaświadczeniem wystawionym przez płatnika składek. Według starych przepisów, tj. rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (DzU nr 8, poz. 43 ze zm.), okresy te stwierdza zakład pracy w świadectwie wykonywania prac w szczególnych warunkach lub w świadectwie pracy.  Obowiązują też zasady wynikające z rozporządzenia z 11 października 2011 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe (DzU nr 237, poz. 1412). W postępowaniu dowodowym przed ZUS stosuje się kodeks postępowania administracyjnego, ustawę o emeryturach pomostowych i powołane rozporządzenia. Z przepisów tych wynikają ograniczenia, co do tego na podstawie jakich dowodów można przyznać świadczenie. Przed sądem takich ograniczeń nie ma i okresy zatrudnienia można wykazywać także w inny sposób - zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego. Dlatego osoby, które maja zagraniczne okresy zatrudnienia, często dopiero w postępowaniu odwoławczym są w stanie udowodnić swój staż.