Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm., dalej ustawa o sus) obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są pracownikami. Definicję pracownika na gruncie ubezpieczeń społecznych zawiera art. 8 ustawy o sus.

Za pracownika uważa się nie tylko osobę pozostającą w stosunku pracy. Za pracownika uważa się także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli:

- zawarła ją z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub

- w ramach takiego kontraktu wykonuje pracę na rzecz swojego pracodawcy.

Przepis ten rozszerza zatem pojęcie pracownika do celów ubezpieczeń społecznych poza sferę stosunku pracy. Rozszerzenie to dotyczy dwóch sytuacji.

Pierwszą jest wykonywanie zadań na podstawie jednej z wymienionych umów prawa cywilnego przez osobę, która ją zawarła z własnym pracodawcą. Może to wystąpić w dwóch wariantach – gdy podwładny po prostu podpisze dodatkowy kontrakt cywilny z pracodawcą lub jeśli zawrze go jako przedsiębiorca i będzie wykonywał w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej.

Druga sytuacja jest bardziej kontrowersyjna. Chodzi o wykonywanie umowy cywilnej przez pracownika, który zawarł ją  z osobą trzecią, ale na jej podstawie wykonuje pracę na rzecz swojego pracodawcy.

Przepisy ubezpieczeniowe nakazują zatem traktować osobę pracującą na podstawie kontraktu cywilnego wykonywanego na rzecz pracodawcy jako pracownika, niezależnie od tego, czy podpisała go z pracodawcą właśnie, czy z innym podmiotem.

Wątpliwość 1

Współpraca przedsiębiorców

Ustawodawca wyraźnie rozróżnia sytuacje, gdzie występuje świadczenie pracy na rzecz pracodawcy:

- w sensie podmiotowym (zawarcie umowy z macierzystym zakładem pracy),

- w sensie przedmiotowym (wykonywanie na podstawie umowy cywilnoprawnej pracy na rzecz pracodawcy, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy).

Już w zakresie ujęcia podmiotowego – gdy umowę cywilną zawiera pracownik z pracodawcą – budzi wątpliwości, jeśli ma ją wykonywać w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej. Nie mamy tu do czynienia z prostym stosunkiem zlecenia między pracodawcą a pracownikiem, lecz między dwoma przedsiębiorcami. W tej sytuacji dużo zależy od oceny tego kontraktu w świetle tego, czy nie jest ona zbieżna z obowiązkami podwładnego wynikającymi z umowy o pracę i czy mieści się w zakresie prowadzonej przez niego działalności. Gdy zadania są tożsame z tymi wykonywanymi w obrębie zatrudnienia, przychody z niej są oskładkowane jakby zostały osiągnięte z tytułu stosunku pracy.

Co do zasady umowy zawierane w sferze prowadzonej działalności gospodarczej nie stanowią tytułu do ubezpieczenia. Wykonywanie biznesu wiąże się z natury z zawieraniem szeregu takich umów przez prowadzącego działalność. Należy jednak zwrócić uwagę, że praktyka ZUS w tym zakresie nie jest jednolita i zdarzają się przypadki, w których także umowy zawierane w ramach prowadzonej działalności gospodarczej są oskładkowane. Miało to miejsce zwłaszcza wśród lekarzy weterynarii świadczących usługi w zakresie działalności gospodarczej jako powiatowy lekarz weterynarii.

Wątpliwość 2

Związanie z wykonawcą

W drugiej sytuacji – tj. w ujęciu przedmiotowym, mamy do czynienia z wykonywaniem na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z podmiotem trzecim pracy na rzecz pracodawcy. W orzecznictwie sądów powszechnych przyjęte zostało, że czynnikiem decydującym o tym, na rzecz jakiego podmiotu praca jest wykonywana, jest jej efekt finalny i to, kto jest jego beneficjentem. Oznacza to, że w takiej sytuacji należy badać, który podmiot osiąga w ostatecznym rozrachunku korzyść z wykonania umowy.

W rozważaniach sądów dotyczących objęcia danej umowy regulacją art. 8 ust. 2a ustawy o sus (uznaniem osoby, która ją wykonuje, za pracownika) jest też analiza takiej pracy pod kątem tego, czy wykonawca mógłby ją świadczyć w zakresie stosunku pracy z tym pracodawcą, ale wówczas konieczne byłoby przestrzeganie przepisów o: godzinach nadliczbowych, powierzeniu podwładnemu do wykonywania pracy innej niż umówiona (art. 42 § 4 k.p.) i innych ograniczeń i obciążeń wynikających z przepisów prawa pracy.

Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 18 grudnia 2012 r. (III AUa 1031/12), zwrot z art. 8 ust. 2a ustawy o sus „działać na rzecz" został użyty w innym znaczeniu niż w języku prawa, w którym działanie „na czyjąś rzecz" może się odbywać w wyniku istnienia określonej więzi prawnej (stosunku prawnego). Stosunek pracy, do którego istotnych cech należy działanie na rzecz pracodawcy (art. 22 k.p.) jest stosunkiem prawnym charakteryzującym się działaniem na rzecz innego podmiotu. Również wykonujący zlecenie „działa na rzecz zleceniodawcy" (art. 734 i n. k.c.). W kontekście art. 8 ust. 2a ustawy o sus zwrot ten opisuje zatem sytuację faktyczną, w której należy zastosować konstrukcję uznania za pracownika. Jest nią istnienie „trójkąta umów", tj. umowy o pracę, zlecenia zawartego między pracownikiem a osobą trzecią i umowy o podwykonawstwo między pracodawcą i zleceniodawcą. Pracodawca w wyniku umowy o podwykonawstwo przejmuje w ostatecznym rachunku rezultat pracy wykonanej na rzecz zleceniodawcy, przy czym następuje to w wyniku zawarcia umowy zlecenia/świadczenia usług z osobą trzecią oraz zawartej umowy cywilnoprawnej między pracodawcą i zleceniodawcą.

W tej sytuacji powstaje obowiązek ubezpieczeń z tytułu umowy cywilnoprawnej i konieczność odprowadzania od osiąganych z niej przychodów składek na ubezpieczenia społeczne na takich samych zasadach, jak w przypadku umowy o pracę.

Wątpliwość 3

Kto jest płatnikiem

W tych okolicznościach należy rozstrzygnąć kwestię, kto jest płatnikiem składek – pracodawca czy podmiot trzeci?

Kwestia ta była także przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Zgodnie z poglądem wyrażonym w uchwale Sądu Najwyższego z 2 września 2009 r. (II UZP 6/09) pracodawca, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach umowy o dzieło zawartej z osobą trzecią, jest z tego tytułu płatnikiem składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe (art. 8 ust. 2a ustawy o sus). Prezentowany w uchwale SN pogląd należy odnosić także do pozostałych umów wskazanych w art. 8 ust. 2a ustawy o sus, tj. do mowy agencyjnej, zlecenia lub innej o świadczenie usług, do której zgodnie z k.c. stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Powyższe stanowisko ma już  oparcie w ugruntowanej linii orzeczniczej (np. wyrok SN z 22 lutego 2010 r.,  I UK 259/09).

Wynika jednak z tego problem natury technicznej. Zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy o sus, składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe oraz chorobowe za ubezpieczonych będących pracownikami obliczają, rozliczają i przekazują co miesiąc do ZUS płatnicy składek. W tym przypadku muszą więc to czynić pracodawcy tych osób, którzy formalnie nie są z nimi związani umową cywilną.

Wątpliwość 4

Jak rozliczać ZUS

Wynika to z tego, że przepis art. 8 ust. 2a ustawy o sus, rozszerzając pojęcie pracownika na jego dalszą aktywność w ramach umowy cywilnoprawnej – gdy na jej podstawie świadczy on pracę na rzecz swojego pracodawcy, także w tej sferze aktywności zawodowej należy go uznać na potrzeby ubezpieczeń społecznych za pracownika tego właśnie pracodawcy. Zgodnie natomiast z zawartą w art. 4 pkt 2 lit. a ustawy o sus definicją legalną, płatnikiem składek w stosunku do pracowników jest właśnie pracodawca.

Jak wskazał SN w uzasadnieniu uchwały z 2 września 2009 r. (II UZP 6/09), za taką wykładnią przemawia także art. 18 ust. 1a ustawy o sus. Zgodnie z nim w przypadku ubezpieczonych, o których mowa w art. 8 ust. 2a, w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe uwzględnia się również przychód z tytułu umowy agencyjnej, zlecenia lub innej o świadczenie usług, do której zgodnie z k.c. stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło. Z przepisu tego wynika, że płatnikiem jest pracodawca, a przychód z tytułu umowy cywilnoprawnej jedynie „uwzględnia się" w podstawie wymiaru składek z tytułu stosunku pracy. Pracodawca, ustalając podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu zatrudnienia, powinien więc zsumować przychód z umowy cywilnej z wynagrodzeniem ze stosunku pracy.

Taki wniosek nie budzi wątpliwości w przypadku pracownika, z którym sam pracodawca zawarł umowę cywilną w sytuacji określonej w art. 8 ust. 2a ustawy o sus. W takim przypadku uznanie pracodawcy za płatnika składek jest oczywiste i zgodne z ogólną zasadą wynikającą z ustawy o sus, że płatnikiem jest podmiot będący stroną stosunku uzasadniającego objęcie obowiązkiem ubezpieczenia – pracodawca, zleceniodawca.

Jednak rozwiązanie to wydaje się wątpliwe w sytuacji, gdy mamy do czynienia z zawarciem przez podwładnego umowy z innym podmiotem (osobą trzecią), lecz praca w jej ramach jest wykonywana na rzecz pracodawcy. Z językowej wykładni art. 8 ust. 2a ustawy o sus wynika, że pracodawca jest płatnikiem tak w zakresie umowy o pracę, jak i kontraktu cywilnego zawartego z innym podmiotem.

Nie ulega wątpliwości, że na pracodawcę nałożony został taki obowiązek ani to, że pracodawcy nie wyposażono w żadne narzędzia umożliwiające mu realizację tego obowiązku. Pracodawca zarówno w chwili zatrudnienia pracownika, jak i w okresie trwania stosunku pracy, nie może żądać od niego danych innych niż wymienione w art. 22

1

k.p. Obowiązku podania informacji dotyczących związania stosunkiem cywilnoprawnym nie można wywieść z § 4, ponieważ przepis ten dotyczy wyłącznie pracowników. Artykuł 22 ¹ k.p. zawiera zamknięty katalog danych, których można żądać od kandydata na pracownika, jak i od już zatrudnionej osoby, ale nie od zleceniobiorcy czy wykonawcy dzieła.

Z tego wynika, że wskazanej w art. 18 ust. 1a ustawy o sus operacji uwzględnienia w podstawie wymiaru składek przychodu z umowy cywilnoprawnej nie jest w stanie wykonać osoba trzecia, która jest  zamawiającym (zlecającym). Nie ma bowiem wiedzy w zakresie wysokości osiąganego przychodu, nie ma też możliwości potrącić z niego składek na rzecz ZUS. Z drugiej strony musi też finansować składki od części przychodu, którego sam nie wypłacił.

Jeśli celem wskazanej regulacji miało być oskładkowanie takich umów, to regulacja ta powinna ustanawiać płatnikiem składek  zleceniodawcę, a nie pracodawcę. W aktualnej sytuacji nałożono na pracodawców obowiązki, nie dając im żadnych narzędzi prawnych do ich realizacji.

Autor jest radcą prawnym w Kancelarii Lex Consulting

Propozycja rozwiązania

Omawiany problem jest przykładem regulacji, w której ustawodawca – kierując się celem, jaki miał być osiągnięty (tj. oskładkowaniem tych umów) zapomniał całkowicie, aby wyposażyć adresatów tej normy, w jakiekolwiek narzędzia do jej realizacji. Jak słusznie wskazał SN w postanowieniu z 26 stycznia 2012 r. (III UK 64/11), ustawodawca mógł osiągnąć ten cel, nadając inne brzmienie art. 6 ust. 1 ustawy o sus, przez wprowadzenie dodatkowej kategorii osób podlegających obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w postaci zleceniobiorców wykonujących pracę na podstawie wymienionych wyżej umów cywilnoprawnych zawartych z własnym pracodawcą lub z osobą trzecią, ale realizowanych na rzecz własnego pracodawcy. W drodze odpowiedniej modyfikacji odesłań zamieszczonych w art. 11 i art. 12 ustawy o sus osoby takie zostałyby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami chorobowym i wypadkowym, a w wyniku nowelizacji art. 9 ust. 1 tej ustawy – wspomnianym kontraktom można było nadać charakter bezwzględnych tytułów obowiązkowych ubezpieczeń społecznych, korzystających z prymatu nad innymi tytułami na równi z tytułem pracowniczym. W razie zastosowania takiej regulacji podmiotem obowiązkowych ubezpieczeń społecznych byłby agent, zleceniobiorca czy wykonawca dzieła, a więc strona umowy cywilnoprawnej, a płatnikiem – zleceniodawca czy zamawiający dzieło, czyli podmiot zatrudniający daną osobę w ramach wspomnianej umowy, z której przychód stanowiłby samodzielną podstawę wymiaru składek.

W art. 8 ust. 2a ustawy o sus posłużono się jednak konstrukcją szerokiego rozumienia pojęcia pracownika na gruncie unormowań tego aktu, co rodzi wiele problemów w zakresie wykładni i stosowania tych przepisów.