Odprawa emerytalna lub rentowa to jednorazowe świadczenie pieniężne od pracodawcy przysługujące podwładnemu, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy.
Tak stanowi art. 92
1
. To powszechne świadczenie, czyli przysługuje wszystkim, których zatrudnienie ustało w związku z przejściem na świadczenie. Nieistotne są przy tym: rodzaj umowy o pracę (terminowa, bezterminowa), ogólny czy zakładowy staż pracy oraz przyczyna przejścia na rentę (stan zdrowia, wypadek przy pracy).
Aby pracownik otrzymał to świadczenie, warunkiem niezbędnym jest jego przejście na emeryturę lub rentę i rozwiązanie stosunku pracy. Ugruntowane orzecznictwo przyjmuje, że kontynuowanie go po przyznaniu podwładnemu świadczeń emerytalnych lub rentowych nie jest automatycznym przejściem na emeryturę lub rentę. Istotą jest rozwiązanie angażu w wyniku nabycia uprawnień.
Co najmniej jedna pensja i tylko raz
Minimalna wysokość odprawy rentowej i emerytalnej nie może być niższa od jednomiesięcznego wynagrodzenia pracownika. Wprost wynika to z kodeksu pracy. Nie wyklucza to jednak innych postanowień w regulaminach wynagradzania lub układach zbiorowych. Aby były wiążące, muszą być korzystniejsze dla pracownika.
Brzmienie art. 92 § 2 k.p. „pracownik, który otrzymał odprawę, nie może ponownie nabyć do niej prawa”, przesądza o tym, że odprawa ma charakter jednorazowy. Podwładny, który raz uzyskał takie świadczenie, a następnie zatrudni się i ponownie przejdzie na emeryturę lub rentę, nie nabędzie prawa do ponownej takiej wypłaty.
Najpierw z racji zdrowia, a potem wieku?
Czy jednak jednorazowy charakter odprawy oznacza też, że jeśli pracownik, który otrzyma odprawę rentową, a następnie spełni warunki do otrzymania tej z racji przejścia na emeryturę, może ją ponownie dostać? Co do zasady orzecznictwo i literatura przyjmują, że pobranie odprawy emerytalnej wyklucza prawo pobrania odprawy rentowej (i odwrotnie).
Uchwała Sądu Najwyższego z 18 marca 2010 r. (II PZP 1/10) j
ednoznacznie podkreśla, że jeśli pracownik otrzymał odprawę z tytułu przejścia na rentę z powodu niezdolności do pracy, wyklucza to nabycie przez niego prawa do kolejnej z racji przejścia na emeryturę.
SN dokonał wykładni art. 92
1
k.p. i ustalał „czy w świetle unormowań z § 1 tego przepisu można przyjąć istnienie dwóch rodzajowo różnych odpraw, tj. odprawy emerytalnej i odprawy rentowej, czy też jednego świadczenia należnego z tytułu rozwiązania stosunku pracy w związku z wystąpieniem któregoś z wymienionych ryzyk ubezpieczeniowych oraz wyjaśnienie, do którego z tych pojęć należy odnieść zawarty w § 2 artykułu zakaz ponownego nabycia prawa do odprawy (..)”.
SN zwraca uwagę na to, że judykatura nie kwestionuje jednorazowego charakteru odprawy emerytalnej lub rentowej (por. uchwała SN z 2 marca 1994 r., I PZP 4/94, wyrok z 11 października 2007 r., III PK 40/07).
Jednak SN w uchwale z 18 marca 2010 r. wskazuje, że istnieją dwie koncepcje dotyczące „jedno- lub dwurodzajowości odprawy” związane ze wskazaniem w kodeksie pracy dwóch różnych „ryzyk ubezpieczeniowych” dotyczących ustania stosunku pracy. „Zdaniem jednych przedstawicieli doktryny wskazany przepis kreuje jeden rodzaj odprawy i pobranie jej z tytułu rozwiązania stosunku pracy w związku z przejściem na którekolwiek z wymienionych świadczeń z ubezpieczenia społecznego (emeryturę lub rentę) wyłącza ponowne uzyskanie prawa do niej (...).
Nie brakuje jednak zwolenników tezy, iż w kontekście art. 921 § 1 kodeksu pracy należy mówić o dwóch odprawach: emerytalnej i rentowej, przyznawanych z racji zakończenia stosunku pracy w związku z zajściem jednego z dwóch odmiennych ryzyk ubezpieczeniowych, jakimi są utrata zdolności do pracy podyktowana względami zdrowotnymi i osiągnięcie wieku uzasadniającego zaprzestanie aktywności zawodowej. W konsekwencji (…) pobranie odprawy z uwagi na przejście na rentę z tytułu niezdolności do pracy nie pozbawia pracownika prawa do odprawy w przypadku późniejszego przejścia na emeryturę i odwrotnie”.
Ważna gramatyka
Ciekawy i trudny do podważenia jest pogląd SN związany z systemową i gramatyczną wykładnią tych regulacji. W
uchwale z 18 marca 2010 r. (II PZP 1/10) SN
zwraca uwagę na brzmienie tytułu rozdziału IIIa działu trzeciego kodeksu pracy oraz redakcję kolejnych paragrafów art. 92
1
k.p.
Ustawodawca posługuje się w tytule rozdziału i w tym artykule pojęciem „odprawa”, użytym w liczbie pojedynczej. „Nie stosuje zatem terminu «odprawa emerytalna i rentowa» ani «odprawa rentowa albo emerytalna», co mogłoby oznaczać alternatywę rozłączną, lecz określenie «odprawa rentowa lub emerytalna», a więc oba człony nazwy świadczenia ujęte są w formie alternatywy nierozłącznej”. A zatem do tak rozumianej odprawy należy odnosić określony w § 2 zakaz ponownego nabycia prawa do świadczenia.
W ocenie SN gdyby wyłączenie to miało dotyczyć odrębnie odprawy rentowej i odprawy emerytalnej, ustawodawca dałby temu wyraz, akcentując w przepisie niemożność ponownego otrzymania „tej samej” odprawy.
Czy należy się uzupełnienie
Kolejny problem, który poruszył SN w uchwale z 18 marca 2010 r., dotyczył prawa do tzw. odprawy uzupełniającej. W orzecznictwie i literaturze istniał pogląd, że jeżeli pracownik przeszedł na emeryturę (rentę) i otrzymał odprawę, a następnie pracował i po przepracowaniu kolejnych lat przechodził ponownie na emeryturę (rentę), to przysługiwało mu prawo do tzw. odprawy uzupełniającej w wysokości różnicy między tą należną w dniu ponownego przejścia na emeryturę (rentę) a pobraną wcześniej.
Tak wynikało uchwały SN z 20 lipca 1991 r. (I PZP 30/91). Stanowisko to było podyktowane przede wszystkim odmiennym niż obecnie stanem prawnym – wysokość odprawy zależała od stażu pracy pracownika.
Teraz stanowisko w tej sprawie jest jednolite. Także w uchwale z 2010 r. SN stwierdził, że otrzymanie przez pracownika odprawy z racji przejścia na rentę z powodu niezdolności do pracy wyklucza nabycie przez niego prawa do odprawy uzupełniającej, stanowiącej różnicę wysokości odprawy emerytalnej i otrzymanej odprawy rentowej.
Ciekawy jest tu jednak wyrok SN z 6 marca 2006 r. (II PK 215/05). Wynika z niego, że „członek korpusu służby cywilnej nie traci prawa do odprawy emerytalnej (…) tylko z tego powodu, że otrzymał odprawę rentową w związku z poprzednim zatrudnieniem poza służbą cywilną”. Jest to związane z tym, że przepisy dotyczące służby cywilnej są szczególne, kompleksowe.
Obecnie art. 94 ustawy z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (DzU nr 227, poz. 1505 ze zm.) wprost przesądza, że członek korpusu służby cywilnej może otrzymać odprawę w określonej wysokości. Także SN w uchwale z 2010 r. podkreślił daleko idącą odmienność tych regulacji w zakresie prawa do odprawy w pragmatyce służbowej.
Co uważa Sąd Najwyższy
Z art. 92
1
§ 1 k.p. wynika, że użyte w nim sformułowanie „przejście na emeryturę” oznacza zmianę statusu pracownika lub pracownika-emeryta na status wyłącznie emeryta, w związku z czym przewidziana w tym przepisie odprawa emerytalna przysługuje pracownikowi, jeżeli rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w związku z tak rozumianym jego przejściem na emeryturę, choćby ją wcześniej pobierał, chyba że już wcześniej skorzystał z uprawnienia do tej odprawy (
wyrok z 11 października 2007 r., III PK 40/07)
.
Z powodu ustania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy pracownikowi przysługuje jedna odprawa (jedno świadczenie), a ten, który otrzymał takie świadczenie, nie może ponownie nabyć do niego prawa w związku z przejściem na emeryturę lub rentę wskutek rozwiązania kolejnego stosunku pracy. Wyklucza to możliwość wielokrotnego nabycia prawa do odprawy z tytułu ustania kolejnego stosunku pracy zawartego po skorzystaniu z odprawy emerytalnej lub rentowej (wyrok z 5 czerwca 2007 r., I PK 58/07).
