Test SPPI w MSSF 9

W treści Standardu test modelu biznesowego zawsze pojawia się jako pierwszy, ale w praktyce to test SPPI powinno wykonywać się w pierwszej kolejności, ponieważ na jego podstawie można w łatwy sposób odrzucić z dalszej analizy większość instrumentów finansowych, w szczególności instrumenty pochodne i kapitałowe. Jeśli prace rozpoczniemy od testu SPPI to model biznesowy, w większości przypadków, będziemy musieli rozważać tylko w odniesieniu do instrumentów dłużnych.

Klasyfikacja

MSSF 9 wskazuje, że przy początkowym ujęciu, aktywa finansowe powinno zaklasyfikować się do jednej z trzech kategorii aktywów finansowych wycenianych w:

- zamortyzowanym koszcie,

- wartości godziwej przez inne całkowite dochody oraz

- wartości godziwej przez wynik finansowy.

Klasyfikacji dokonuje się na podstawie modelu biznesowego jednostki w zakresie zarządzania aktywami finansowymi oraz charakterystyki wynikających z umowy przepływów pieniężnych dla danego składnika aktywów finansowych. Analiza przepływów pieniężnych określonych w analizowanym kontrakcie nosi nazwę testu SPPI (ang. Solely Payments of Principal and Interests), co w polskiej wersji Standardu tłumaczone jest jako „jedynie spłata kwoty głównej i odsetek od kwoty głównej”. Celem testu jest zatem potwierdzenie czy dane aktywo finansowe generuje przepływy pieniężne, które obejmują tylko te dwa komponenty.

Spłata kwoty głównej i odsetek

Aby potwierdzić czy przepływy pieniężne z danego aktywa finansowego obejmują jedynie spłatę kwoty głównej i odsetek, należy poprawnie zdefiniować te dwa pojęcia. Zgodnie z wymogami Standardu, kwotą główną jest wartość godziwa składnika aktywów finansowych w momencie początkowego ujęcia.

Z kolei odsetki obejmują zapłatę za wartość pieniądza w czasie, za ryzyko kredytowe związane z kwotą główną pozostałą do spłaty w określonym czasie i za inne podstawowe ryzyka i koszty związane z udzielaniem kredytów, a także marżę zysku. Taka forma czerpania pożytków z instrumentu finansowego dotyczy przede wszystkim instrumentów dłużnych takich jak obligacje (również zerokuponowe), listy zastawne oraz kredyty i pożyczki.

Nawet pobieżna analiza tych definicji może prowadzić do konkluzji, że głównym obszarem zainteresowania osoby przeprowadzającej test SPPI powinno być podejście do odsetek i odpowiedź na pytanie, czy pożytki czerpane przez posiadacza aktywa finansowego wpisują się w przepis Standardu. Możemy na tej podstawie sformułować wiele pytań, które pomogą w przeprowadzeniu testu, np. co obejmuje zapłata za wartość pieniądza w czasie? Jaki jest zakres innych typów ryzyka i dodatkowych kosztów? Jak określić marżę zysku lub ryzyko kredytowe danego emitenta?

Komponenty umowy

Rozpatrzmy przykład aktywa finansowego, które nie powinno spełniać testu SPPI ze względu na specyficzny komponent umowy, który wykracza poza opisaną wyżej definicję kwoty głównej i odsetek.

Podmiot A pożycza 100 mln zł podmiotowi B. Jest to kredyt celowy na sfinansowanie budowy płatnej drogi szybkiego ruchu. Kredyt podlega spłacie za 10 lat w ten sposób, że przez pierwsze 5 lat trwania umowy naliczane są jedynie odsetki, a wartość nominalna udzielonego kredytu jest spłacana od 6 roku, czyli (zgodnie z harmonogramem prac) od momentu, gdy droga zostanie oddana do użytkowania, a inwestor będzie mógł pobierać opłaty za korzystanie z niej. Odsetki naliczane są według nominalnej stopy procentowej w stałej wysokości 5 proc. p.a. Ponadto, od 6 roku, płatności powiększone są dodatkowo o 10 proc. opłat od każdego pojazdu, który korzysta z drogi w okresie obowiązywania umowy.

W tym przypadku, spłata nie jest zgodna z podstawową umową kredytową (tj. wynagrodzeniem za wartość pieniądza w czasie i ryzyko kredytowe). Kwota „odsetek” różni się w zależności od wydajności środka trwałego (płatnej drogi) i to ten dodatkowy komponent powoduje, że płatności w trakcie okresu trwania kontraktu nie spełniają definicji odsetek, a więc nie jest spełniony test SPPI.

Jest to jeden z wielu przykładów, które pokazuje, że często dodatkowy komponent wpływający na przepływy pieniężne może powodować niespełnienie testu SPPI. Innym przykładem jest uzależnienie płatności odsetkowych od zysków pożyczkobiorcy lub finansowanego projektu albo innej zmiennej finansowej lub niefinansowej.

Kiedy test SPPI jest spełniony

MSSF 9 oprócz ogólnych wytycznych dostarcza również wielu przykładów i ilustracji, które ułatwiają korzystanie z niego i obrazują poszczególne wymogi. Nie inaczej jest w przypadku testu SPPI. Zgodnie ze Standardem, w każdej z poniższych sytuacji, test SPPI będzie spełniony, czyli wynikające z umowy przepływy pieniężne będą jedynie spłatą kwoty głównej i odsetek od kwoty głównej pozostałej do spłaty.

1. Odsetki są wyznaczane według zmiennej stopy procentowej. To, że stopa procentowa jest zmienna, np. jest uzależniona od rynkowych stóp referencyjnych nie powoduje, że test SPPI nie jest spełniony. Należy jedynie potwierdzić, że stopa ta obejmuje jedynie zapłatę za wartość pieniądza w czasie, za ryzyko kredytowe związane z kwotą główną pozostałą do spłaty w danym okresie (zapłata za ryzyko kredytowe może zostać ustalona wyłącznie w momencie początkowego ujęcia, a zatem może być stała) i za inne podstawowe ryzyka i koszty związane z udzielaniem kredytów, a także marżę zysku.

2. Umowa zawiera warunek, który zezwala emitentowi (tj. dłużnikowi) na wcześniejszą spłatę instrumentu dłużnego lub zezwala posiadaczowi (tj. wierzycielowi) na przedstawienie instrumentu dłużnego emitentowi do wykupienia przed terminem wymagalności. W tym scenariuszu kluczowe jest potwierdzenie, że kwota wcześniejszej spłaty w znacznym stopniu odpowiada niedokonanym płatnościom kwoty głównej i odsetek od kwoty głównej pozostałej do spłaty, co może jednak obejmować uzasadnioną dodatkową rekompensatę z tytułu wcześniejszego rozwiązania umowy.

3.Umowa zawiera warunek, który zezwala emitentowi lub posiadaczowi na przedłużenie przewidzianego w umowie okresu życia instrumentu dłużnego (tj. możliwość przedłużenia). Analogicznie jak w przypadku skrócenia (wcześniejsze spłaty lub wykup), warunki przedłużenia prowadzą do wynikających z umowy przepływów pieniężnych w okresie przedłużenia będących jedynie spłatą kwoty głównej i odsetek od kwoty głównej pozostałej do spłaty, co także może obejmować uzasadnioną dodatkową rekompensatę z tytułu przedłużenia umowy.

Warto również zwrócić uwagę, że w większości przypadków przeprowadzenie testu SPPI może być ćwiczeniem jednorazowym, w szczególności, gdy jednostka korzysta ze wzorów umów. Ocena tych wzorów pod kątem wymogów testu SPPI może być wystarczająca, aby później, na etapie podpisywania poszczególnych umów lub zakupu instrumentów i ujmowania aktywów finansowych powielać wcześniej sformułowane wnioski dotyczące klasyfikacji.

Wynik testu

Składnik aktywów finansowych wycenia się w wartości godziwej przez wynik finansowy, chyba że jest wyceniany w zamortyzowanym koszcie zgodnie lub w wartości godziwej przez inne całkowite dochody. Wynik testu SPPI wpływa na klasyfikację aktywów finansowych w ten sposób, że jego niespełnienie powoduje, że aktywo finansowe klasyfikuje się jako wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy. Klasyfikacja do dwóch pozostałych kategorii zależy od testu modelu biznesowego.

Składnik aktywów finansowych wycenia się w zamortyzowanym koszcie, jeśli spełniony jest test SPPI oraz składnik ten jest utrzymywany zgodnie z modelem biznesowym, którego celem jest utrzymywanie aktywów finansowych dla uzyskiwania przepływów pieniężnych wynikających z umowy. Z kolei wycena w wartości godziwej przez inne całkowite dochody ma miejsce wtedy, gdy model biznesowy obejmuje zarówno otrzymywanie przepływów pieniężnych wynikających z umowy, jak i sprzedaż składników aktywów finansowych.

Instrumenty nie spełniające testu SPPI

Jak wynika z przytoczonych definicji, instrumentami, które na pewno nie będą spełniały testu SPPI są instrumenty pochodne takie jak instrumenty futures, swapy czy opcje. One obowiązkowo są klasyfikowane jako wyceniane do wartości godziwej przez wynik finansowy, choć należy pamiętać, że ich ujęcie zależy także od tego czy są wykorzystywane jako instrumenty zabezpieczające w rachunkowości zabezpieczeń.

Podobnie jest w przypadku akcji, z których pożytki czerpać można w postaci dywidendy. W tym przypadku test SPPI również nie jest spełniony niejako z definicji. Takie instrumenty można jednak klasyfikować do dwóch kategorii, ponieważ jednostka może w momencie początkowego ujęcia dokonać nieodwołalnego wyboru odnośnie do określonych inwestycji w instrumenty kapitałowe, które w przeciwnym razie byłyby wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy, aby ujmować późniejsze zmiany wartości godziwej przez inne całkowite dochody. Nieodwołalność tego wyboru polega na tym, że po usunięciu aktywa z bilansu, wartość, która została odłożona w pozostałych całkowitych dochodach nie podlega przeksięgowaniu do wyniku finansowego, czyli inaczej niż w przypadku instrumentów dłużnych, które są klasyfikowane do tej kategorii.

Michał Tomczyk biegły rewident, Audit Partner w Dziale Rewizji Finansowej BDO