Do wpłat na FOR – naliczanych począwszy od 1 stycznia 2024 r. – zobowiązane zostały podmioty skupujące i przechowujące produkty rolne oraz prowadzące ich obróbkę lub przetwórstwo. Może to wpływać na ceny produktów oferowanych konsumentom.

Cel utworzenia

Od 1 lipca 2023 r. weszła w życie ustawa z 9 maja 2023 r. o Funduszu Ochrony Rolnictwa (Dz.U. poz. 1130, dalej ustawa o FOR) regulująca zasady funkcjonowania nowego państwowego funduszu celowego. Stanowi on wyodrębniony rachunek bankowy, którego dysponentem jest Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR).

Fundusz, zgodnie z uzasadnieniem do ustawy o FOR, powstał w celu wsparcia producentów rolnych niemogących uzyskać zapłaty za sprzedane produkty. Przez „producenta rolnego” należy rozumieć osobę fizyczną, prawną lub inną jednostkę organizacyjną będącą rolnikiem w rozumieniu przepisów rozporządzenia 2021/2115 (Dz.U. L 435 z 6.12.2021, s. 1 ze zm.), tj. której gospodarstwo jest położone na obszarze objętym zakresem terytorialnym stosowania Traktatów oraz która prowadzi działalność rolniczą. Jeżeli nabywca produktów producenta rolnego stanie się niewypłacwalny i nie będzie mógł uregulować należności na jego rzecz, to ze środków FOR pokrzywdzonemu producentowi – na jego wniosek – zostanie wypłacona rekompensata pieniężna.

Finansowanie

Głównym źródłem dochodów FOR są wpłaty wnoszone przez podmioty skupujące od producentów rolnych produkty rolne wymienione w załączniku I do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Chodzi m.in. o: zwierzęta żywe, mięso i podroby, ryby, skorupiaki, mięczaki i inne bezkręgowce, produkty mleczarskie, jaja ptasie, miód naturalny, jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, żywe drzewa i inne rośliny, bulwy, korzenie i podobne, warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne, owoce i orzechy jadalne, kawę, herbatę i przyprawy, zboża, cukier trzcinowy cukier buraczany, wino ze świeżych winogron.

Podmioty skupujące to zarówno podmioty prowadzące skup ww. produktów rolnych, jak i te, których działalność polega na ich przechowywaniu, obróbce lub przetwórstwie.

Nową daniną mogą zostać objęte np. hurtownie, przetwórnie owoców i warzyw, spółdzielnie mleczarskie i inne spółdzielnie rolnicze, skupy zwierząt żywych, ubojnie, producenci mrożonek, producenci przetworów mącznych, producenci cukru. Obowiązek dokonywania wpłat na FOR uzależniono od posiadania przez nabywcę statusu podatnika VAT.

Zasady dokonywania wpłat

Wysokość wpłaty na FOR wynosi 0,125 proc. wartości produktów rolnych nabytych od producenta rolnego, z wyłączeniem kwoty podatku od towarów i usług. Wartość produktów ustala się na podstawie faktur i faktur VAT RR uwzględnianych w deklaracjach VAT. Podstawa wyliczenia wpłaty na FOR nie obejmuje zatem kwoty zryczałtowanego zwrotu podatku od towarów i usług przysługującego rolnikom ryczałtowym.

Do wpłat na FOR stosuje się odpowiednio przepisy działów III i IV Ordynacji podatkowej, a więc także te w zakresie odsetek za zwłokę.

Wpłaty na FOR będą naliczane począwszy od 1 stycznia 2024 r. i wnoszone w okresach kwartalnych, w terminie do ostatniego dnia roboczego miesiąca następującego po zakończeniu danego kwartału.

Podmiot skupujący ma obowiązek składać dyrektorowi oddziału terenowego KOWR kwartalne deklaracje o wysokości naliczonych wpłat na FOR, zawierające m.in. określenie rodzaju, ilości i wartości nabytych produktów rolnych stanowiących podstawę naliczenia wpłaty oraz kwotę należną z tytułu wpłaty za dany kwartał. Deklaracje składa się w terminie do 26. dnia miesiąca następującego po zakończeniu danego kwartału – bezpośrednio, listownie bądź za pośrednictwem ePUAP.

Ustawa o FOR nie reguluje kwestii korekty deklaracji, w tym zasad zwrotu nadpłaty na FOR, ani konsekwencji wpłaty po wyznaczonym terminie. Formularz kwartalnej deklaracji nie został jeszcze udostępniony przez KOWR.

Pierwszych wpłat skupujący dokonają w terminie do 30 kwietnia 2024 r., za I kwartał 2024 r., natomiast pierwsze deklaracje złożą do 26 kwietnia 2024 r.

Skutki podatkowe

Ustawodawca nie wprowadził do ustaw podatkowych żadnych szczególnych uregulowań, które określałyby możliwość i zasady zaliczania wpłat na FOR do kosztów uzyskania przychodów. Należy jednak mieć na uwadze, że wpłaty te mają charakter obligatoryjny. Obciążą przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą w określonych branżach. Będą zatem wydatkiem, który w świetle art. 15 ust. 1 ustawy o CIT oraz art. 22 ust. 1 ustawy o PIT może zostać uznany za koszt uzyskania przychodów.

Jednocześnie pojawią się zapewne wątpliwości co do momentu potrącenia takiego kosztu. Moim zdaniem wpłaty te są tzw. kosztem pośrednim, potrącalnym w momencie jego poniesienia. Na gruncie updof za dzień poniesienia kosztu uzyskania przychodów u podatników prowadzących podatkowe księgi przychodów i rozchodów uważa się co do zasady dzień wystawienia faktury lub innego dowodu stanowiącego podstawę do zaksięgowania (ujęcia) kosztu (art. 22 ust. 6b ustawy o PIT). Natomiast u podatników prowadzących księgi rachunkowe dzień poniesienia kosztu to dzień, na który ujęto koszt w księgach rachunkowych (zaksięgowano) na podstawie otrzymanej faktury, albo dzień, na który ujęto koszt na podstawie innego dowodu w przypadku braku faktury (art. 22 ust. 5d ustawy o CIT). Identycznie jest w odniesieniu do podatników CIT (art. 15 ust. 4e ustawy o CIT).

Przedsiębiorcy będą wyliczać należne wpłaty na FOR za okresy kwartalne, natomiast ich termin upłynie ostatniego dnia roboczego miesiąca następującego po zakończeniu danego kwartału. Rodzi się więc pytanie, czy wpłaty na FOR będą stanowić koszt podatkowy zgodnie z tzw. zasadą memoriałową – w momencie ich naliczenia (na postawie danych wykazanych w deklaracji), czy też kasową – dopiero w tym miesiącu, w którym zostaną uregulowane.

Przesłanki wypłaty rekompensaty

Rekompensata jest przyznawana na wniosek producenta rolnego, w decyzji administracyjnej, przez dyrektora oddziału terenowego KOWR, w terminie do 30 czerwca danego roku. Podstawowy warunek jej przyznania stanowi niewypłacalność podmiotu skupującego. W ustawie o FOR wymieniono zdarzenia, które pozwalają uznać podmiot skupujący za niewypłacalny, oraz sposób ustalenia daty niewypłacalności (może to być m.in. data wydania postanowienia sądu upadłościowego o ogłoszeniu upadłości czy wydania postanowienia sądu restrukturyzacyjnego o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego).

Po stronie podmiotu skupującego, który stał się niewypłacalny, syndyka albo innej osoby sprawującej zarząd nad majątkiem tego podmiotu spoczywa z kolei obowiązek przekazania dyrektorowi generalnemu KOWR wykazu producentów rolnych, których wierzytelności wobec tego podmiotu z tytułu zbycia produktów rolnych powstały przed datą niewypłacalności. Wykaz obejmuje w szczególności: kwoty wierzytelności netto za sprzedane temu podmiotowi produkty rolne oraz dane pozwalające na identyfikację producenta rolnego. Termin jego przekazania to 2 miesiące od daty niewypłacalności.

Jeżeli wierzytelności producentów rolnych z tytułu zbycia produktów rolnych powstały po dacie niewypłacalności, to w terminie 2 miesięcy od upływu okresu przewidzianego do zgłaszania wierzytelności na podstawie przepisów Prawa upadłościowego składa się dodatkowy wykaz producentów rolnych, którzy nie otrzymali zapłaty za zbyte produkty rolne. Natomiast w terminie miesiąca od dnia przekazania wykazu należy o tym poinformować producentów rolnych ujętych w wykazie.

Niewypełnienie obowiązków, tj. nieprzekazanie deklaracji o wysokości naliczonych wpłat na FOR oraz nieprzekazanie ww. wykazów oraz niepoinformowanie w terminie producentów rolnych, jest zagrożone karą pieniężną w wysokości do 10 tys. zł. Karę nakłada dyrektor generalny KOWR w decyzji administracyjnej.

Wypłata rekompensaty

Wnioski o wypłatę rekompensaty ze środków FOR należy kierować do dyrektora oddziału terenowego KOWR, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania albo siedzibę producenta rolnego. Podmioty, które stały się niewypłacalne w 2022 r., mogą je składać już w terminie od 1 do 31 sierpnia 2023 r., na formularzu opracowanym i udostępnionym przez KOWR. Wniosek o przyznanie rekompensaty może być złożony jedynie względem roszczeń, które nie uległy jeszcze przedawnieniu. Termin przedawnienia w przypadku wierzytelności z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych wynosi tylko 2 lata (art. 554 Kodeksu cywilnego). KOWR ma prawo wezwać wnioskującego o rekompensatę do złożenia dodatkowych wyjaśnień i dokumentów.

W celu pokrycia pierwszych wypłat rekompensat dla producentów rolnych FOR może zostać zasilony dotacją celową w wysokości nieprzekraczającej w 2023 r. 50 mln zł, a w 2024 r. – 100 mln zł. Rekompensaty ze środków pochodzących z dotacji celowej mogą być jednak wypłacone dopiero po dniu ogłoszenia pozytywnej decyzji Komisji Europejskiej o zgodności ze wspólnym rynkiem pomocy publicznej. Termin wypłaty rekompensaty za 2022 r. może się więc opóźnić do momentu wniesienia pierwszych wpłat na FOR przez skupujących.

Jednostkowa wysokość rekompensaty będzie ustalana corocznie – w terminie do 31 maja – na podstawie zestawienia złożonych wniosków o przyznanie rekompensat oraz wysokości środków zgromadzonych na FOR, według procentowej stawki ustalonej rozporządzeniem ministra właściwego ds. rynków rolnych. W 2023 r. rozporządzenie ustalające procentową stawkę ma zostać wydane do 15 września.

Zgodnie z art. 21 ust. 1 pkt 47h ustawy o PIT oraz art. 17 ust. 1 pkt 36b ustawy o CIT wypłacone producentom rolnym rekompensaty są zwolnione od podatku dochodowego, z wyjątkiem kwot wypłaconych w związku z prowadzeniem działów specjalnych produkcji rolnej (w przypadku podatników PIT – z których dochody są opodatkowane według skali lub 19-proc. podatkiem liniowym).

Praktyczne wątpliwości

FOR wygeneruje wiele obciążeń administracyjnych po stronie podmiotów współpracujących z rolnikami, w tym obowiązek: naliczania i wpłacania kwot, sporządzania i składania do KOWR deklaracji kwartalnych, prowadzenia i przechowywania dodatkowej szczegółowej ewidencji dotyczącej producentów rolnych. Niewątpliwie przełoży się to na wzrost obowiązków i kosztów prowadzonej działalności gospodarczej. Inaczej niż wpłaty na fundusze promocji produktów rolnych, wpłaty na FOR obciążają skupujących, którzy nie mogą tego ciężaru przerzucić na inny podmiot. Dlatego koszt wpłat na FOR najprawdopodobniej spowoduje obniżenie oferowanych przez skupujących cen produktów rolnych bądź wzrost cen płaconych przez konsumentów. Z kolei przetwórcy będą poszukiwać zagranicznych producentów oferujących tańsze produkty rolne. Korzyści z utworzenia FOR mogą się więc okazać iluzoryczne.

Wątpliwości budzi także to, że FOR gromadzi środki od przedstawicieli wielu branż. Biorąc pod uwagę rozmiary produkcji i ryzyka prowadzonej działalności, może powstać dysproporcja w zakresie zarówno wpłat dokonywanych na FOR, jak i samego zagrożenia niewypłacalnością. Oznacza to, że niektóre podmioty będą ponosić koszty niewspółmierne do korzyści płynących z utworzenia FOR.

Agata Lipińska specjalista ds. doradztwa DORADCA Zespół Doradców Finansowo-Księgowych Sp. z o.o. członek Stowarzyszenia Księgowych w Polsce