Organy kontroli skarbowej mają prawo do kontroli rzetelności zadeklarowanych podstaw opodatkowania oraz prawidłowości obliczania i wpłacania podatków będących dochodem budżetu państwa.

Do zakresu kontroli skarbowej może też należeć ujawnianie i kontrola niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej, a także kontrola źródeł pochodzenia majątku oraz przychodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach lub pochodzących ze źródeł  nieujawnionych.

Kiedy się rozpoczyna...

Datą wszczęcia postępowania kontrolnego prowadzonego przez  organ kontroli skarbowej, będącego swoistym rodzajem postępowania podatkowego, jest dzień doręczenia kontrolowanemu postanowienia o jego wszczęciu. W ramach postępowania kontrolnego organ może przeprowadzić kontrolę podatkową, taką jak pracownicy urzędu skarbowego.

Jej wszczęcie następuje podobnie jak w zwykłej kontroli z urzędu skarbowego, przez doręczenie kontrolowanemu upoważnienia imiennego do przeprowadzenia kontroli podatkowej. Kontrola podatkowa może być wszczęta po okazaniu legitymacji służbowych i znaków identyfikacyjnych oraz doręczeniu postanowienia o wszczęciu postępowania kontrolnego.

W takim wypadku upoważnienie do przeprowadzenia kontroli doręcza się bez zbędnej zwłoki, jednak nie później niż w terminie trzech dni od dnia jej wszczęcia.

...a kiedy kończy

Organ kontroli skarbowej kończy postępowanie kontrolne decyzją lub wynikiem kontroli. Forma zależy przede wszystkim od zakresu prowadzonej kontroli. Jeśli dotyczy podatków, opłat i niepodatkowych należności budżetu państwa,  których ustalanie i określanie należy do właściwości urzędów skarbowych, wydawana jest decyzja. Podobnie po kontroli podatku akcyzowego  lub przedawnionych zobowiązań podatkowych.

W przypadku  kontroli celowości i zgodności z prawem gospodarowania środkami publicznymi oraz środkami pochodzącymi z Unii Europejskiej i międzynarodowych instytucji finansowych kontrola skarbowa kończy się wynikiem kontroli.

Wynik wydawany jest także, gdy kontrolowany złożył korygującą deklarację obejmującą w całości stwierdzone nieprawidłowości. Taką korektę można złożyć przed wydaniem decyzji lub wyniku kontroli, kiedy to organ kontroli skarbowej wyznacza kontrolowanemu siedmiodniowy termin na wypowiedzenie się w sprawie zebranego materiału dowodowego.

Przepisy regulują czas trwania…

Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej

ogranicza czas trwania kontroli u przedsiębiorców w zależności od wielkości firmy do 12, 18, 24 lub 48 dni roboczych w jednym roku kalendarzowym.

Ponadto nie można przeprowadzać u danego przedsiębiorcy jednocześnie więcej niż jednej kontroli działalności. Okresy i rodzaje przeprowadzonych lub trwających kontroli podlegają ewidencji w książce kontroli, którą przedsiębiorca ma obowiązek prowadzić i niezwłocznie przedstawić kontrolującym.

Przewidywany czas trwania danej kontroli podatkowej powinien być wskazany w upoważnieniu do jej przeprowadzenia, jednak w przypadku kontroli podatkowej prowadzonej przez organ kontroli skarbowej nie wskazuje on na zakończenie całego postępowania kontrolnego.

...i wskazują liczne wyjątki

Jednym z nich jest sytuacja, gdy przeprowadzenie kontroli jest niezbędne dla:

- przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia,

- przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego bądź

- zabezpieczenia dowodów jego popełnienia.

Takie sformułowanie przepisu daje organom kontrolnym możliwość omijania ograniczenia co do czasu trwania kontroli u przedsiębiorcy w trakcie roku kalendarzowego oraz jednoczesnego przeprowadzania kilku kontroli.

Ponadto ograniczenia czasowego nie stosuje się, gdy kontrola dotyczy np. zasadności zwrotu podatku od towarów i usług przed dokonaniem tego zwrotu.

Poza tym, pomimo zawiadomienia podatnika o przewidywanym terminie zakończenia danej kontroli, przedłużenie czasu jej trwania jest możliwe z przyczyn niezależnych od organu.

Wymaga ono uzasadnienia na piśmie i nie może naruszać postanowień ustawy o swobodzie działalności gospodarczej dotyczących maksymalnej liczby dni kontroli w trakcie roku kalendarzowego. Uzasadnienie doręcza się przedsiębiorcy i wpisuje do książki kontroli przed podjęciem dalszych czynności kontrolnych.

Przedłużenie czasu trwania danej kontroli możliwe jest także, jeżeli w jej toku zostanie ujawnione zaniżenie zobowiązania podatkowego lub zawyżenie straty w wysokości przekraczającej równowartość 10 proc. kwoty zadeklarowanego zobowiązania lub straty albo w razie ujawnienia  niezłożenia deklaracji mimo takiego obowiązku.

W takim wypadku organ kontroli zawiadamia kontrolowanego o ujawnionych okolicznościach, jednocześnie wskazując zgromadzony w tym zakresie materiał dowodowy.

Uzasadnienie przedłużenia czasu trwania kontroli umieszcza się w książce kontroli i protokole kontroli. Czas trwania kontroli w takiej sytuacji może się znacznie przedłużyć, choć nie może spowodować przekroczenia odpowiednio dwukrotności czasu określonego dla firmy danej wielkości w skali roku kalendarzowego.

Czy to omijanie prawa

Praktyka urzędów kontroli skarbowej jest dowodem na to, że przyjmują one, że postępowanie kontrolne prowadzone na podstawie ustawy o kontroli skarbowej nie jest kontrolą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, a co za tym idzie nie dotyczą jej ograniczenia co do czasu trwania.

Takie stanowisko potwierdzone zostało przez ministra finansów, który 5 listopada 2009 w odpowiedzi na interpelację poselską nr 11861 uznał, że w postępowaniu kontrolnym prowadzonym przez organ kontroli skarbowej przepisy ustawy o swobodzie działalności gospodarczej nie mają zastosowania, jeżeli w toku postępowania nie jest prowadzona kontrola podatkowa.

Brak logicznego uzasadnienia, aby organy kontroli skarbowej traktować odmiennie od wszystkich pozostałych organów kontrolnych administracji publicznej. Uzasadnieniem prawnym jest jednak oczywiste odróżnienie czynności wykonywanych w ramach kontroli podatkowej od postępowania  podatkowego, w tym postępowania kontrolnego, w ogóle.

W związku z tym, że ograniczenia wynikające z ustawy o swobodzie działalności gospodarczej nie znajdują  zastosowania dla samego postępowania kontrolnego, w praktyce podatnicy często spotykają się z sytuacją, kiedy urząd kontroli skarbowej podejmuje czynności charakterystyczne dla kontroli podatkowej polegające na gromadzeniu materiału dowodowego, jednak bez formalnego wszczęcia tej kontroli.

Brak formalnego wszczęcia umożliwia im omijanie ograniczeń czasowych dla prowadzonej de facto kontroli podatkowej.

Jak się bronić przed nadużyciami

W związku z tym że, w świetle  przepisów, postępowanie podatkowe powinno być wszczęte na podstawie zebranego materiału dowodowego, organ podatkowy powinien najpierw zgodnie z przewidzianą w przepisach procedurą, wszcząć kontrolę podatkową, aby taki materiał zebrać.

W razie naruszenia przepisów przez organy kontroli skarbowej warto pamiętać, że sądy administracyjne coraz częściej kwestionują dowody zebrane w trakcie postępowania kontrolnego, które miało w rzeczywistości charakter kontroli podatkowej. Podatnik może więc na etapie odwoławczym postawić zarzut natury proceduralnej, co może pozytywnie wpłynąć na dalszy przebieg postępowania .

Istotne naruszenie

Warto wskazać na korzystny dla przedsiębiorców wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 2 lutego 2011 (I SA/Po 709/10), w którym czytamy: „Postępowanie organu kontroli skarbowej w niniejszej sprawie nie spełniało wskazanych powyżej wymagań i było jaskrawo sprzeczne z przyjętym modelem kontroli podatkowej.

Zaakceptowanie takiego sposobu postępowania oznaczałoby, że zbędne i bezużyteczne są przepisy o kontroli podatkowej.

Takie postępowanie prowadzi także do obejścia przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej w kwestii kontroli przedsiębiorcy w zakresie terminów kontroli – które w przypadku przyjęcia wersji organu kontroli skarbowej w ogóle nie rozpoczęłyby biegu – a także w zakresie dopuszczalnej ilości kontroli w jednym czasie.

W rezultacie sąd stwierdza, że przeprowadzenie kontroli podatkowej pod pozorem postępowania kontrolnego stanowi istotne naruszenie prawa, tj. art. 79 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, art. 31 ust. 1 ustawy o kontroli skarbowej w związku z art. 283 § 1 ordynacji podatkowej, art. 284 § 1 ordynacji podatkowej, które miało istotny wpływ na wynik sprawy”.

Argumenty z ordynacji podatkowej

Pamiętać należy również, że do postępowania kontrolnego prowadzonego na podstawie ustawy o kontroli skarbowej stosuje się odpowiednio przepisy działu IV ordynacji podatkowej.

Przepisy ordynacji natomiast,  dotyczące terminów załatwiania spraw, wskazują na dwa terminy odnoszące się do postępowania kontrolnego, tj. bez zbędnej zwłoki, jednak nie później niż w ciągu miesiąca oraz w przypadku spraw szczególnie skomplikowanych  nie później niż w ciągu dwóch miesięcy od daty wszczęcia postępowania.

Organ kontroli skarbowej, prowadząc każde postępowanie kontrolne, powinien też kierować się zasadą wyrażoną w art. 125 ordynacji podatkowej, zgodnie z którą organy powinny działać w sprawie wnikliwie i szybko, posługując się możliwie najprostszymi środkami prowadzącymi do jej załatwienia.

Na niezałatwienie sprawy we właściwym terminie podatnikowi przysługuje prawo złożenia ponaglenia do organu wyższego stopnia, czyli generalnego inspektora kontroli skarbowej. Pracownik organu podatkowego, który z nieuzasadnionych przyczyn nie załatwił sprawy w terminie, podlega odpowiedzialności porządkowej lub dyscyplinarnej.

Czynnikiem dyscyplinującym organy kontroli skarbowej stała się też zmiana ustawy o kontroli skarbowej, która weszła w życie 1 lipca 2010.

Mianowicie  gdy kontrola prowadzona przez UKS trwa dłużej niż sześć miesięcy, nie nalicza się odsetek za zwłokę za okres od dnia wszczęcia postępowania kontrolnego do dnia doręczenia decyzji. Przepis znajdzie zastosowanie, gdy kontrola przedłuży się z przyczyn zależnych od inspektora.

Autorka jest dyrektorem ds. podatków w firmie KR Audyt

Czytaj również:

Zobacz serwis:

W urzędzie skarbowym » Kontrola podatkowa i skarbowa

Zobacz poradnik: Co wolno, a czego nie wolno kontrolerowi