Wspólnikom i akcjonariuszom spółek kapitałowych przysługuje po zakończeniu roku obrotowego prawo do udziału w wypracowanym zysku. Dywidendę stanowi z reguły świadczenie pieniężne. Nie jest jednak nadzwyczajną sytuacja, gdy wypłata dywidendy przybiera formę rzeczową lub polega na wydaniu udziałów lub akcji innych spółek. Od tego, co jest przedmiotem dywidendy, zależą skutki podatkowe w VAT.

Nie powinno być wątpliwości, że nie jest opodatkowana VAT wypłata dywidendy w formie pieniężnej. Nie jest ani dostawą towaru, ani usługą świadczoną przez wypłacającego. Nie jest też wynagrodzeniem za świadczenie wspólnika lub akcjonariusza posiadającego prawo majątkowe do partycypacji w zyskach spółki. Dywidenda jest w istocie korzyścią wynikającą z udziału w spółce. Nie jest świadczeniem wzajemnym z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Pogląd taki akceptowany jest powszechnie przez organy podatkowe (np. interpretacja Pierwszego Mazowieckiego Urzędu Skarbowego w Warszawie z 21 września 2006 r., 1471/NUR1/443-246/ 06/IK).

Wątpliwości mogą powstać natomiast w razie wydania w ramach dywidendy przedmiotów materialnych. W odróżnieniu bowiem od pieniężnej dywidenda rzeczowa może być opodatkowana jako nieodpłatna dostawa towarów w rozumieniu art. 7 ust. 2 ustawy o VAT. Zgodnie z tym przepisem przez dostawę rozumie się również przekazanie przez podatnika towarów należących do jego przedsiębiorstwa na cele inne niż związane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, w szczególności przekazanie lub zużycie ich na cele osobiste wspólników, udziałowców i akcjonariuszy, jeżeli podatnikowi przysługiwało prawo do odliczenia VAT naliczonego przy nabyciu lub wytworzeniu tych towarów.

Czy czynność taka jest wykonana przez spółkę jako podatnika VAT działającego w takim charakterze, co jest konieczne dla jej opodatkowania? Czy ewentualne nieopodatkowanie dywidendy rzeczowej można pogodzić z zasadą powszechności opodatkowania VAT?

Moim zdaniem dywidenda rzeczowa będzie opodatkowana, oczywiście jeśli spółce przysługiwało prawo do pomniejszenia podatku należnego o naliczony od przekazywanych towarów. I właśnie prawo do odliczenia podatku będzie decydowało w konkretnym przypadku o skutkach wydania rzeczy w ramach dywidendy. Zatem w przypadku zakupu towarów z przeznaczeniem na dywidendę czynność taka nie będzie opodatkowania, gdyż w momencie nabycia towaru spółce nie przysługuje prawo do odliczenia VAT naliczonego. Z kolei w sytuacji wyprodukowania towarów przez spółkę w ramach jej działalności gospodarczej, dającej prawo do odliczenia, wydanie tych towarów objęte jest VAT jako nieodpłatna dostawa.

Opodatkowanie dywidendy rzeczowej jest zgodne z zasadą powszechności opodatkowania VAT wyrażającą się w tym, że określone transakcje podlegają temu podatkowi niezależnie od formy, w której zostały dokonane. Odnosi się to także do zbycia towarów w formie „wypłaty” dywidendy. Jeżeli zatem w ramach dywidendy zamiast wypłaty pieniędzy spółka wydaje przedmioty materialne, mamy do czynienia z czynnością opodatkowaną VAT z tytułu nieodpłatnej dostawy towarów, pod warunkiem że przysługiwało jej prawo do odliczenia.

Czy podobnie będzie przy realizacji dywidendy w formie udziałów lub akcji? Czy jest ona neutralna podatkowo, tak jak dywidenda w formie pieniężnej, czy też, uwzględniając zasadę powszechności opodatkowania VAT, stanowi przedmiot opodatkowania tym podatkiem jako obrót papierami wartościowymi?

Zauważmy przede wszystkim, że udziały i akcje nie są w rozumieniu ustawy o VAT towarem (art. 2 pkt 6). Ich zbycie nie może być zatem uznane za dostawę towarów. Ustalenie skutków podatkowych transakcji obejmującej papiery wartościowe może być natomiast rozpatrywane w kontekście świadczenia usługi.

Ważne tu będą okoliczności, w jakich jest realizowane wydanie papierów wartościowych w ramach wypłaty dywidendy. Opodatkowaniu podlegają bowiem jedynie te czynności podatnika, które wykonuje on występując w takim charakterze. Zatem tylko działalność, która jest wykonywana w ramach profesjonalnej, zawodowej aktywności danego podmiotu, wywołuje konsekwencje w podatku VAT.

Na podstawie art. 15 ust. 2 ustawy o VAT przez działalność gospodarczą rozumie się m.in. wszelką działalność handlowców i usługodawców, chociażby wykonaną jednorazowo, o ile ma to miejsce w okolicznościach wskazujących na zamiar jej świadczenia w sposób częstotliwy. Działalnością gospodarczą objęte są również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych. Zdaniem ETS pojęcie „wykorzystywanie” odwołuje się zgodnie z wymogami zasady neutralności wspólnego systemu podatku VAT do wszystkich transakcji, niezależnie od ich formy prawnej (wyrok z 4 grudnia 1990 r. w sprawie C186/89 Van Tiem).

Pomimo jednak szerokiego zakresu stosowania ustawy o VAT przychylam się do poglądu, że zbycie udziałów i akcji w ramach „wypłaty” dywidendy nie jest usługą opodatkowaną VAT, gdyż transakcja taka nie stanowi sama w sobie działalności gospodarczej. Wprawdzie z art. 135 ust. 1 lit. f) dyrektywy 112 (dawniej art. 13 część B lit. d) pkt 5 VI dyrektywy) wynika, że transakcje dotyczące papierów wartościowych mogą pozostawać w zakresie przedmiotowym podatku VAT, jednakże, jak podkreśla ETS, transakcje, o których mowa w tym przepisie, to te, które polegają na działalności zarobkowej wykonywanej w sposób ciągły, wykraczającej poza ramy samego nabywania i sprzedaży papierów wartościowych, takie jak transakcje wykonywane w ramach działalności handlowej obrotu papierami wartościowymi (wyrok z 21 października 2004 r. w sprawie C-8/03 Banque Bruxelles Lambert SA). Jak przyjął Trybunał, samo nabycie udziałów finansowych w innych przedsiębiorstwach nie stanowi wykorzystywania majątku do celów uzyskiwania z niego dochodów w sposób częstotliwy, ponieważ wszelkie dywidendy, jakie ten udział przynosi, stanowią jedynie rezultat własności majątku i nie są wynikiem prowadzonej działalności gospodarczej. Jeżeli zatem działalność ta nie stanowi sama w sobie działalności gospodarczej w rozumieniu VI dyrektywy, to w opinii ETS to samo musi dotyczyć działalności polegającej na zbyciu takich udziałów.

Choć wyrok nie dotyczył bezpośrednio wydania papierów wartościowych w ramach dywidendy, to jednak brak jest w moim przekonaniu przeciwwskazań, by wynikające z niego wnioski zastosować też do oceny skutków podatkowych takiej czynności. Zbycie papierów wartościowych w ramach realizacji obowiązku spółki względem jej udziałowców czy akcjonariuszy nie zmienia bowiem tego, że spółka nie jest z tego tytułu podatnikiem VAT.

Samego posiadania i nabycia udziałów i akcji nie należy traktować jako działalności gospodarczej skutkującej nadaniem posiadaczowi statusu podatnika. Pogląd taki ugruntowany jest w orzecznictwie ETS. Przykładowo w wyroku z 20 czerwca 1991 r. w sprawie C-60/90 Polysar Trybunał potwierdził, że uzyskiwana z tytułu dywidendy korzyść nie skutkuje uznaniem danego podmiotu za podatnika VAT, gdyż nie jest to wykorzystywanie majątku do osiągania z niego dochodów w sposób częstotliwy.

Warto przy okazji zauważyć, że przychód uzyskiwany z tytułu należnej dywidendy nie będzie wpływał także na ustalenie proporcji podatku naliczonego do odliczenia.

Kluczem do rozstrzygnięcia tego, czy wydanie udziałów i akcji w ramach dywidendy powinno być opodatkowane, jest związek dywidendy z czynnością wykonywaną przez udziałowca lub akcjonariusza.

Specyfika związana z wypłatą dywidendy polega na tym, że jej otrzymanie uzależnione jest od zysku przedsiębiorstwa za dany rok, a proporcja, w której jest wypłacana, ustalana jest z uwzględnieniem rodzaju posiadanych udziałów (akcji), a nie w odniesieniu do tożsamości ich właściciela. Ponadto dywidendy stanowią, z samej swej natury, zwrot inwestycji w spółkę i rezultat posiadania majątku, jakim jest ten udział lub akcja. Skoro zatem dywidendy nie są wynikiem prowadzonej działalności gospodarczej, lecz konsekwencją posiadania udziałów lub akcji, ich wypłata nie stanowi wynagrodzenia za usługę świadczoną przez udziałowca (akcjonariusza).

Potwierdza to pogląd wyrażony przez ETS w wyroku z 14 listopada 2000 r. w sprawie C-142/99 Floridienne S.A. Berginvest S.A. Czytamy w nim, że pomiędzy dywidendą a świadczeniem usług – nawet jeżeli akcjonariusz, który ją otrzymuje, świadczy takie usługi – nie istnieje związek konieczny do tego, aby dywidendy mogły stanowić wynagrodzenie za ich wykonanie.

Czy podatnikami są spółki otrzymujące dywidendy od spółek zależnych? W przywołanej już sprawie Polysar ETS zajmował się spółką holdingową, która posiadała udziały i akcje w spółkach zależnych i nie prowadziła przy tym działalności gospodarczej we własnym zakresie. ETS orzekł, że nie można uznać podmiotu za podatnika VAT na podstawie uzyskania przychodu z dywidendy od spółek, w których nabyto udziały lub akcje, chyba że posiadaniu towarzyszy bezpośrednie lub pośrednie zaangażowanie w zarządzanie tymi spółkami. Trybunał nie wyjaśnił jednak dokładnie, kiedy zaangażowanie się spółki w zarządzanie jej spółkami zależnymi może prowadzić do odmiennej oceny podatkowej. ETS uczynił to dopiero w orzeczeniu z 12 lipca 2001 r. w sprawie C-102/00 Welthgrove BV, odnosząc się do sytuacji, w której Welthgrove świadczyła na rzecz spółek zależnych usługi doradcze w zakresie zarządzania, za które nie otrzymywała żadnego wynagrodzenia poza korzyściami wynikającymi z dywidendy. W tej sytuacji Trybunał przyjął, że samo zaangażowanie spółki holdingowej w zarządzanie jej spółkami zależnymi bez dokonywania transakcji podlegających VAT nie może być traktowane jako działalność gospodarcza w rozumieniu przepisów o VAT. Warunkiem uznania holdingu za podatnika VAT jest bowiem wykonywanie czynności podlegających opodatkowaniu. Należna dywidenda, która stanowi funkcję pozycji finansowej spółki oraz rodzaju posiadanych udziałów/akcji, nie może być natomiast traktowana jako wynagrodzenie za działalność gospodarczą.

Autor jest doradcą podatkowym w Kancelarii Podatkowej Ożóg i Wspólnicy