Aby podatnicy przeprowadzający transakcje z podmiotami powiązanymi oraz mającymi miejsce zamieszkania, siedzibę lub zarząd na terytorium lub w kraju stosującym szkodliwą konkurencję podatkową mogli prawidłowo wywiązać się z nałożonych na nich obowiązków, powinni wcześniej prawidłowo zidentyfikować te podmioty. Dopiero dysponując taką wiedzą, mogą przystąpić do dalszych prac związanych z określeniem transakcji, które objęte są obowiązkiem dokumentacyjnym, oraz opracowania szczegółowej dokumentacji cen transferowych.

Praktyka pokazuje jednak, że duża część osób, które odpowiadają za ceny transferowe w firmach, ocenia podmioty powiązane na podstawie ustawy o rachunkowości. Przyjmuje, że powiązane są wyłącznie te podmioty, które ujęte są w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym. Tymczasem weryfikacja powiązań zawsze powinna być prowadzona zgodnie z przepisami ustaw podatkowych (art. 11 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, ustawa o CIT, i odpowiednio art. 25 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawa o PIT).

Art. 9a ustawy o CIT mówi, że dokumentację podatkową zobowiązani są sporządzać podatnicy dokonujący transakcji z podmiotami z nimi powiązanymi w rozumieniu art. 11 ust. 1 i 4 ustawy o CIT. Powiązania, o których mowa we wspomnianych przepisach, zachodzić mogą w dwóch obszarach: zagranicznym i krajowym. Te pierwsze mają miejsce wtedy, gdy:

- podatnik podatku dochodowego mający siedzibę (zarząd) lub miejsce zamieszkania na terytorium Polski (podmiot krajowy) bierze udział bezpośrednio lub pośrednio w zarządzaniu przedsiębiorstwem położonym za granicą lub w jego kontroli albo posiada udział w kapitale tego przedsiębiorstwa, albo

- osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania albo siedzibę (zarząd) za granicą (podmiot zagraniczny) bierze udział bezpośrednio lub pośrednio w zarządzaniu podmiotem krajowym bądź w jego kontroli albo posiada udział w kapitale tego podmiotu krajowego, albo

- te same osoby prawne lub fizyczne równocześnie bezpośrednio lub pośrednio biorą udział w zarządzaniu podmiotem krajowym i podmiotem zagranicznym bądź w ich kontroli albo posiadają udział w kapitale tych podmiotów.

Powiązanie kapitałowe zachodzi, gdy dany podmiot posiada bezpośrednio lub pośrednio w kapitale innego udział nie mniejszy niż 5 proc.

Wspomniane kryteria powiązań (kapitałowe i organizacyjne) mają także zastosowanie do relacji między dwoma podmiotami krajowymi. Przy firmach krajowych powiązanie zaistnieje, gdy pomiędzy podmiotami transakcji lub osobami pełniącymi w nich funkcje zarządzające, kontrolne albo nadzorcze zachodzą powiązania o charakterze rodzinnym, wynikające ze stosunku pracy, lub też powiązania majątkowe.

Sięganie do przepisów ustawy o rachunkowości dla celów określenia obowiązku dokumentacyjnego wynikającego z ustawy podatkowej jest praktyką nieuprawnioną i mogącą tym samym prowadzić do negatywnych dla podatników konsekwencji. Weryfikacja powiązań z kontrahentami musi opierać się na wskazaniach zawartych w art. 11 ustawy o CIT. Utożsamianie podmiotów powiązanych z jednostkami powiązanymi w świetle ustawy o rachunkowości należy uznać za nieprawidłowe, mimo że w części przypadków zakresy obu tych pojęć się pokrywają.

Stosownie do art. 3 ust. 1 pkt 43 ustawy o rachunkowości przez powiązane rozumie się grupę jednostek obejmującą jednostkę dominującą lub znaczącego inwestora, jednostki zależne, współzależne i stowarzyszone. Ustawa zawiera definicje jednostek wchodzących w skład grupy, stosownie do których przez jednostkę dominującą rozumie się spółkę handlową, sprawującą kontrolę lub współkontrolę nad inną jednostką, a w szczególności:

– posiadającą bezpośrednio lub pośrednio przez udziały większość ogólnej liczby głosów w organie stanowiącym innej jednostki (zależnej), także na podstawie porozumień z innymi uprawnionymi do głosu, wykonującymi swe prawa głosu zgodnie z wolą jednostki dominującej, lub

– uprawnioną do kierowania polityką finansową i operacyjną innej jednostki (zależnej) w sposób samodzielny lub przez wyznaczone przez siebie osoby lub jednostki na podstawie umowy zawartej z innymi uprawnionymi do głosu, posiadającymi, na podstawie statutu lub umowy spółki, łącznie z jednostką dominującą, większość ogólnej liczby głosów w organie stanowiącym, lub

– uprawnioną jako udziałowiec do powoływania albo odwoływania większości członków organów zarządzających lub nadzorczych innej jednostki (zależnej), lub

– będącą udziałowcem jednostki, której członkowie zarządu w poprzednim roku obrotowym, w ciągu bieżącego roku obrotowego i do czasu sporządzenia sprawozdania finansowego za bieżący rok obrotowy, stanowią jednocześnie więcej niż połowę składu zarządu tej jednostki (zależnej) lub osoby, które zostały powołane do pełnienia tych funkcji w rezultacie wykonywania przez jednostkę dominującą prawa głosu w organach tej jednostki (zależnej), lub

– będącą udziałowcem lub wspólnikiem innej jednostki współzależnej niebędącej spółką handlową i sprawującą współkontrolę nad tą jednostką wspólnie z innymi uprawnionymi do głosu.

Znaczącym inwestorem jest spółka handlowa, posiadająca w innej jednostce – niebędącej jednostką zależną – nie mniej niż 20 proc. głosów w organie stanowiącym tej jednostki i wywierająca znaczący wpływ lub sprawująca współkontrolę nad tą jednostką. Udział w ogólnej liczbie głosów może być mniejszy niż 20 proc., jeżeli inne okoliczności wskazują na wywieranie znaczącego wpływu lub sprawowanie współkontroli.

Jednostka zależna oznacza spółkę handlową, która kontrolowana jest przez jednostkę dominującą. Natomiast jednostka współzależna jest spółką handlową lub inną jednostką, która jest współkontrolowana przez jednostkę dominującą lub znaczącego inwestora i innych udziałowców lub wspólników na podstawie statutu, umowy spółki lub umowy zawartej na okres dłuższy niż rok.

Jednostka stowarzyszona to spółka handlowa, na którą znaczący inwestor wywiera znaczący wpływ.

Mimo że ustawodawca zdefiniował jednostki powiązane, w praktyce – podobnie jak to ma miejsce w przypadku określenia podmiotów powiązanych w ustawach podatkowych – pojawiają się jednak liczne wątpliwości.

Uwagę zwraca nieco inny niż w przypadku ustaw podatkowych dobór kryteriów powiązań i przyznanie kluczowego znaczenia kwestiom związanym ze sprawowaniem kontroli (lub współkontroli), rozumianym jako zdolność jednostki (w przypadku współkontroli na równi z innymi udziałowcami lub wspólnikami) do kierowania polityką finansową i operacyjną innej jednostki, w celu osiągania korzyści ekonomicznych z jej działalności, czy też z posiadaniem znaczącego wpływu na inną jednostkę (niemająca znamion sprawowania kontroli lub współkontroli zdolność jednostki do wpływania na politykę finansową i operacyjną, w tym również dotyczącą podziału lub pokrycia wyniku finansowego innej jednostki).

Przy okazji warto wspomnieć, że również międzynarodowe standardy sprawozdawczości finansowej odnoszą się w kilku standardach do problematyki jednostek powiązanych, przy czym podstawowym i najistotniejszym jest MSR 24 „Ujawnianie informacji na temat podmiotów powiązanych”.

Analiza przepisów ustaw podatkowych oraz ustawy o rachunkowości prowadzi do wniosku, że dla celów określenia podmiotów, dla transakcji z którymi podatnicy zobligowani są opracować dokumentację cen transferowych, właściwa jest ich weryfikacja oparta na wymogach określonych w art. 11 ustawy o CIT.

Opisane w tym przepisie przesłanki istnienia powiązań skutkują tym, że w części przypadków za podmiot powiązany będziemy musieli uznać kontrahenta, który w świetle przepisów ustawy o rachunkowości nie jest jednostką powiązaną z podatnikiem.