Celem artykułu jest przybliżenie w bardzo ogólnym zakresie najczęstszych form transferu przedsiębiorstwa (także w formie całej spółki) oraz skutków prawnych i uwarunkowań podatkowych tego rodzaju transakcji. Przedsiębiorstwo to zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej. Pod tą krótką definicją określoną ?w art. 55
1
kodeksu cywilnego kryje się to, co oczywiste i dostrzegalne dla postronnych obserwatorów, jak np. wyposażenie budynków biurowych, fabryki, sklepu, ale także prawa i rzeczy właściwe tylko konkretnej działalności gospodarczej, takie jak umowy handlowe, należności, licencje, koncesje ?i znaki towarowe itd.
Kryteria wyboru
Niezależnie od tego czy uznamy, że podmiot gospodarczy – np. spółka – może mieć jedno czy kilka przedsiębiorstw, może być ono przedmiotem obrotu i zbycia. Potencjalny nabywca zainteresowany nabyciem przedsiębiorstwa ?z reguły sam definiuje formułę transakcji, czyli co i w jaki sposób chce nabyć.
Kryteria wyboru są wielorakie, choć najczęściej są to kwestie podatkowe, rozumiane jako optymalizacja podatkowa. Strony są zainteresowane takim ułożeniem transakcji, które będzie się wiązało z najmniejszymi możliwymi obciążeniami podatkowymi (VAT lub PCC), oraz pozwoli zoptymalizować wydatkowanie środków na nabycie przedsiębiorstwa (np. kwestia rozliczania strat), a dla zbywcy ma często odniesienie do nakładów, jakie poniósł na nabycie udziałów. Innym kryterium branym pod uwagę są kwestie z zakresu finansowania inwestycji. Niejednokrotnie kredyt związany z nabyciem przedsiębiorstwa wymusza określoną formę transakcji.
Sam wybór metody jest też często uzależniony od ograniczeń, jakie mogą wiązać się ?z poszczególnymi składnikami przedsiębiorstwa. W skład przedsiębiorstwa mogą wchodzić licencje, koncesje, czy inne zezwolenia w formie decyzji administracyjnej. Mogą one zawierać – i często zawierają – ograniczenia w zakresie ich przenoszalności, wprowadzając wymóg zgody lub wręcz uniemożliwiając taki transfer.
W praktyce obrotu gospodarczego spotyka się następujące sposoby nabycia przedsiębiorstwa:
1. ?Na pierwszym miejscu będzie to nabycie samej spółki, będącej właścicielem przedsiębiorstwa. W ramach klasycznego zaś nabycia samego przedsiębiorstwa będzie to umowa sprzedaży oraz wniesienia zbywanego przedsiębiorstwa aportem do spółki nabywcy lub spółki celowej.
2. ?Występują także metody nabycia, które mają w sobie element restrukturyzacyjny np. cel poboczny, jakim jest oddłużenie spółki zbywającej, czy to w formie spłaty zobowiązań (np. z przejęciem zastawionych udziałów) czy w formie dywidendy likwidacyjnej.
3. ?Rzadziej występują rozwiązania uwzględniające powiązania rodzinne np. darowizna, podział majątku.
Każde jednak z tych rozwiązań w zakresie transferu przedsiębiorstwa wywołuje inne skutki prawne i podatkowe.
Nabycie spółki...
Kupno spółki poprzez nabycie udziałów wiąże się z najmniejszą ingerencją w nabywane przedsiębiorstwo. Ta forma transakcji oznacza co do zasady, że przedsiębiorstwo istnieje ?i funkcjonuje nadal w dotychczasowej formie, bez żadnej zmiany. Odnosi się to zarówno do struktury własności składników majątkowych, niezmienności zawartych umów (choć możliwe są klauzule typu change of control), zachowania licencji, kontynuacji postępowań czy niezmienność w zakresie stosunków pracy. Szczególne okoliczności transakcji, np. ?z zakresu przepisów regulujących koncentrację i podział rynku, mogą jednak stanowić przeszkodę, czy wymusić zmiany także i w takim modelu transakcji.
Przykład
A sp. z o.o. nabyła udziały ?w spółce B sp. z o.o. Nabywca ustalił, że nie istnieją przeszkody do nabycia, np. w postaci konieczności wydania zgody przez UOKiK czy klauzul change of control. Zmiana w zakresie własności udziałów spółki B ?nie wpływa na funkcjonowanie przedsiębiorstwa spółki B. Relacje spółki B z jej kontrahentami, postępowania sądowe, sprawy urzędowe ?i relacje pracownicze pozostają bez zmian. Zasadniczo wymagana jest tylko zmiana ?w KRS.
...lub tylko wybranych elementów
Transakcje, które mają za przedmiot samo przedsiębiorstwo (np. sprzedaż czy wniesienie aportem), ale także wydanie pod tytułem dywidendy likwidacyjnej, oznaczają ?z punktu widzenia przedsiębiorstwa, że zmienia się właściciel. W konsekwencji wymuszona zostaje zmiana w zakresie stron umów (umowy dotyczą bowiem najczęściej składników przenoszonego majątku, np. umowy najmu), stosunków pracy czy toczących się postępowań.
Ten model transakcyjny jest trudniejszy i bardziej problematyczny niż wskazane wcześniej nabycie spółki. Dlaczego? Na przykład umowa to najczęściej prawa i obowiązki dla każdej ze stron, a z tym przeważnie wiąże się przejęcie długu przez nabywcę. Koncesje ?i licencje wymagają zmiany podmiotowej, co nie w każdym przypadku jest dopuszczalne. Jeżeli jednak jest możliwe, to zawsze wymaga przeprowadzenia stosownego postępowania. Toczące się postępowania sądowe mogą, ale nie muszą, oznaczać automatyczną zmianę podmiotową. Wreszcie pracownicy uzyskują prawo do szybkiego zakończenia stosunku pracy, a sam transfer załogi często wymaga notyfikacji i uzgodnień.
Przykład
A sp. z o.o. nabyła przedsiębiorstwo spółki B. Nabywca w praktyce musi najpierw przeprowadzić przegląd składników przedsiębiorstwa, które zamierza nabyć, celem ustalenia zakresu czekających go obowiązków, ryzyka i kwestii, jakie wymagają rozpatrzenia ?w procesie nabycia.
Z uwagi na zmianę właścicielską spółka A powinna wcześniej notyfikować kontrahentów, ?w praktyce uzyskać zgody ?na transfer obowiązków, powiadomić pracowników, ?a także następczo zmienić dane praktycznie we wszelkich rejestrach, takich jak np. KRS, księgi wieczyste, GIODO, Urząd Patentowy, bazy danych, rejestr pojazdów.
Z uwagi na zmianę w relacjach spółki B z jej kontrahentami, spółka A będzie zmuszona aktualizować umowy w każdym obszarze, w którym ta zmiana powoduje zmianę podmiotową. Dotyczy to zmian umów handlowych, ubezpieczeniowych, umów o korzystanie ?z pomieszczeń, umów flotowych itd. Spółka A musi zadbać ?o kontynuację postępowań sądowych, często także zmianę strony w sprawach urzędowych.
Różna odpowiedzialność
W omawianym zagadnieniu niezwykle istotny jest problem odpowiedzialności. Jest ona bowiem inna w przypadku nabycia udziałów i nabycia samego przedsiębiorstwa. ?O ile w ramach nabycia udziałów nabywca musi się liczyć tylko (i aż) z ewentualną stratą ekonomiczną, jeżeli z przedsiębiorstwem związane są nieznane długi i zobowiązania, o tyle w przypadku nabycia przedsiębiorstwa nabywca (wstępujący we wszystkie prawa i obowiązki zbywcy przedsiębiorstwa) w momencie nabycia staje się odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za zobowiązania związane ?z jego prowadzeniem. Odpowiedzialność nabywcy dotyczy jedynie tych zobowiązań, których powstanie wiąże się gospodarczo z prowadzeniem przedsiębiorstwa, chyba że ?w chwili nabycia nie wiedział on o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności (art. 55
4
zd. 1 k.c.). Wskazanej wyżej odpowiedzialności zbywcy przedsiębiorstwa nie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć.
Konsekwencje podatkowe transakcji, której przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo jego zorganizowana część, zależą od rodzaju samej transakcji.
Sukcesja
Otóż odmienne skutki w zakresie sukcesji prawnopodatkowej spowodują:
- ?sprzedaż przedsiębiorstwa/ZCP,
- ?jego aport czy
- ?przeprowadzenie czynności restrukturyzacyjnych.
Z sukcesją prawnopodatkową będziemy mieli bowiem do czynienia, co do zasady, jedynie w ostatnim ze wskazanych przypadków.
Z art. 93 § 1 o.p. wynika, że ?w przypadku łączenia spółek handlowych spółka powstała w następstwie łączenia wstępuje we wszelkie przewidziane w przepisach prawa podatkowego prawa i obowiązki każdej z łączących się osób lub spółek. Z takim samym skutkiem będziemy mieli do czynienia w przypadku przekształceń spółek.
Nieco inaczej wygląda sukcesja prawnopodatkowa w przypadku podziału spółek. Zgodnie z art. 528 k.s.h. podziałowi mogą podlegać jedynie spółki kapitałowe. W art. 93c o.p. ustawodawca przewiduje co prawda sukcesję uniwersalną w stosunku do osób prawnych przejmujących lub osób prawnych powstałych w wyniku podziału. Uzależnia jej istnienie od warunku, że majątek przejmowany na skutek podziału, a przy podziale przez wydzielenie – majątek osoby prawnej dzielonej, stanowi zorganizowaną część przedsiębiorstwa.
Jak rozliczyć sprzedaż...
Transakcja sprzedaży przedsiębiorstwa/ZCP skutkować będzie po stronie sprzedającego powstaniem dochodu, który będzie opodatkowany CIT na zasadach ogólnych według stawki 19 proc. Dochód ten stanowić będzie nadwyżka przychodu uzyskanego ze sprzedaży przedsiębiorstwa/ZCP nad jego wartością wynikającą z ksiąg rachunkowych, tj. wartością początkową pomniejszoną o dokonane odpisy amortyzacyjne.
Uwaga! Zgodnie z art. 14 ustawy o CIT, cena sprzedaży przedsiębiorstwa/ZCP powinna odpowiadać jego wartości rynkowej.
Po stronie kupującego warta odnotowania jest możliwość powstania na transakcji sprzedaży przedsiębiorstwa/ZCP podlegającej amortyzacji wartości firmy, tzw. goodwill (zob. art. 16b ust. 2 pkt 2 ustawy ?o CIT). Wartość taka powstaje, gdy cena nabycia przedsiębiorstwa/ZCP przekracza wartość rynkową jego składników.
Jeśli zaś chodzi o VAT, to zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy ?o VAT transakcje zbycia przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa nie podlegają reżimowi tej ustawy. W konsekwencji transakcje zbycia przedsiębiorstwa/ZCP są neutralne z punktu widzenia VAT.
...a jak aport
Przychodem podatkowym jest m.in. nominalna wartość udziałów w spółce kapitałowej objętych w zamian za wkład niepieniężny w innej postaci niż przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część (art. 12 ust. 1 pkt 7 ustawy o CIT). ?A contrario, wniesienie do spółki aportem przedsiębiorstwa albo jego zorganizowanej części nie będzie skutkowało powstaniem przychodu po stronie wnoszącego aport. Przychód taki powstanie dopiero w momencie zbycia udziałów/akcji objętych w zamian za wniesiony aport. Kosztem uzyskania takiego przychodu będzie, zgodnie z art. 15 ust. 1k ustawy o CIT, wartość składników przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części, wynikająca z ksiąg podatkowych prowadzonych przez podatnika, określona na dzień objęcia tych udziałów (akcji). Wartość ta nie może być jednak wyższa aniżeli wartość nominalna tych udziałów (akcji) z dnia ich objęcia przez podatnika.
Dla spółki otrzymującej aport w postaci przedsiębiorstwa/ZCP transakcja taka jest neutralna podatkowo. Jak bowiem stanowi art. 12 ust. 4 pkt 4 ustawy o CIT, do przychodów nie zalicza się przychodów otrzymanych na utworzenie lub powiększenie kapitału zakładowego.
Podobnie jak transakcja zbycia przedsiębiorstwa/ZCP, jego aport nie podlega regulacjom ustawy o VAT. W przypadku aportu możemy mieć jednak do czynienia z wypełnieniem hipotezy normy z art. 1 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 1 ust. 1 lit k ustawy o PCC, a w konsekwencji ze zmianą umowy spółki. Jest to czynność opodatkowana PCC. Sytuacja taka zaistnieje, gdy na skutek transakcji nastąpi podwyższenie kapitału zakładowego spółki, do której aport jest wnoszony. W myśl art. 6 ust. 1 pkt 8 lit. b ustawy ?o PCC, podstawą opodatkowania będzie wtedy wartość wkładów powiększających kapitał zakładowy spółki. Należny podatek zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 9 ustawy PCC wynosić będzie 0,5 proc. podstawy.
Krystian Szymaniak, ekspert podatkowy w KPMG w Polsce
Zdaniem autora
Michał ?Wołoszczuk, radca prawny w kancelarii prawnej D. Dobkowski sp.k. stowarzyszonej z KPMG w Polsce
Jest lista zagadnień do rozpatrzenia
Nie sposób wskazać jednego modelu transakcji, którego przedmiotem miałoby być przedsiębiorstwo. Oczywiście sprzedaż przedsiębiorstwa może być postrzegana jako typowy czy najprostszy sposób. Niemniej jednak, ile jest powodów takiej transakcji, tyle odmienności można wskazać w samej transakcji i w jej skutkach. Inaczej ułożona zostanie transakcja jednego właściciela wychodzącego z biznesu, a inaczej spółki, która nie może udźwignąć zadłużenia.
Te powody oraz fakt, że mamy do czynienia z żywym organizmem gospodarczym, sprawiają, iż nie można mówić o skutkach omawianych transakcji jako o jakimś stałym zestawie. To prawda, ?że prawnicy mają zawsze w zanadrzu listę zagadnień, o które zapytują, które badają czy regulują w umowach transferu. Cała reszta skutków musi być przewidziana i odpowiednio zarządzona przez osoby zajmujące się transakcją. Na to składają się wiedza ?i doświadczenie.