Zgodnie z art. 64 Kodeksu cywilnego prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie.
Sąd Najwyższy w wyroku z 21 października 2016 r., IV CSK 12/16 wskazał, że gdy uprawniony domaga się stwierdzenia obowiązku zobowiązanego do złożenia określonego oświadczenia woli, to sąd uwzględniając powództwo stwierdza obowiązek pozwanego do złożenia oświadczenia woli oznaczonej treści. Skutkiem jest powstanie fikcji prawnej, zgodnie z którą z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia, oświadczenie woli zostało przez pozwanego złożone. Art. 64 k.c. nie stanowi samodzielnej podstawy prawnej dla powództwa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli. Takie roszczenie może zostać skierowane do sądu tylko, gdy wynika z umowy (przykładem jest umowa przedwstępna), jednostronnej czynności prawnej (testamentu), lub ustawy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23 czerwca 2015 r., VI ACa 1260/14). Warto się skupić na zagadnieniu związanym z umową przedwstępną. Na jej podstawie jedna lub obie strony mogą ubiegać się o zawarcie umowy przyrzeczonej. W takich sprawach żądanie musi obejmować treść oświadczenia, jakiego powód oczekuje od pozwanego, a ponadto pozostawać w zgodzie z umową przedwstępną i obejmować konkretne postanowienia umowy przyrzeczonej. Jak uznał Sąd Apelacyjny w Warszawie (wyrok z 25 maja 2015 r., I ACa 958/14), dopiero takie oświadczenie woli pozwanego prowadzi do założonego przez powoda skutku w postaci zawarcia umowy przyrzeczonej. Wyznacza ono również zakres rozpoznania sprawy przez sąd. Podstawą formułowania roszczeń o przeniesienie własności nieruchomości poza wymienioną umową przedwstępną jest też umowa zobowiązująca, czyli tzw. warunkowa umowa sprzedaży. W orzecznictwie wskazano (wyrok SN z 7 maja 2015 r., III PK 124/14), że nie ma innych konstrukcji prawnych, na podstawie których można żądać od pozwanego złożenia oświadczenia w zakresie nabycia nieruchomości – w trybie art. 64 k.c. Jeżeli taki wyrok został wydany – stanowić on może dowód nabycia nieruchomości stanowiącej przedmiot umowy przedwstępnej lub zobowiązującej.
Związanie sądu granicami żądania strony nie oznacza, że sąd związany jest bezwzględnie samym sformułowaniem zawartym w żądaniu. Jeżeli treść takiego żądania byłaby sformułowana niewłaściwie, niewyraźnie lub nieprecyzyjnie, sąd może – a zdaniem Sądu Najwyższego (wyrok SN z 12 czerwca 2014 r., I CSK 635/13) ma nawet obowiązek je zmodyfikować. Musi to zrobić zgodnie z wolą strony (powoda) i w ramach podstawy faktycznej powództwa, by w treści pozwu woli powoda nadać poprawną formę.
Tak więc, gdy zawarcie umowy przyrzeczonej wynika z zawartej uprzednio umowy, to można ją wyegzekwować przed sądem. Trzeba jednak precyzyjnie wskazać, jakie konkretne postanowienia umowa powinna zawierać. Można liczyć, że sąd doprecyzuje to żądanie, ale nie jest to reguła.
