Naruszenia prawa konkurencji przez przedsiębiorców mogą stanowić źródło powstania szkód majątkowych innych przedsiębiorców oraz konsumentów. System prawa konkurencji stwarza możliwości eliminowania tych naruszeń w drodze nakładania przez prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów kar pieniężnych na przedsiębiorców-naruszycieli. W związku z wejściem w życie 18 stycznia 2015 r. znowelizowanych przepisów ustawy z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów prezes UOKiK będzie mógł także nakładać kary pieniężne na osoby fizyczne zarządzające przedsiębiorstwami.

Niezależnie od tego instrumentu prawnego niezwykle istotne są powództwa odszkodowawcze, z którymi osoby poszkodowane mogą wystąpić bezpośrednio wobec przedsiębiorców.

W przypadku naruszenia prawa konkurencji przez przedsiębiorców każda jednostka może żądać naprawienia poniesionej z tego tytułu szkody, jeżeli między nią a naruszeniem prawa konkurencji jest związek przyczynowy. Bezpośrednią podstawę dochodzenia powództw odszkodowawczych stwarza art. 415 kodeksu cywilnego. Stanowi on, iż każdy, kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. W przypadku szkód wywołanych działaniami przedsiębiorców, jak ma to miejsce w sprawach dotyczących naruszeń prawa konkurencji, dodatkową podstawę stanowi art. 416 k.c. Zgodnie z nim każda osoba prawna jest zobowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu.

Każdy poszkodowany

Art. 415 k.c. daje podstawę dochodzenia odszkodowania z tytułu tzw. czynu niedozwolonego. W przypadku naruszeń prawa konkurencji czynem tym będzie praktyka antykonkurencyjna, polegająca na zawarciu przez przedsiębiorców nielegalnego porozumienia wpływającego niekorzystnie na rynek lub na nadużyciu pozycji dominującej przez przedsiębiorcę (narzucanie przez nieuczciwych warunków umów). Dopuszczenie się praktyki antykonkurencyjnej stanowi obiektywny stan niezgodności zachowania przedsiębiorców z obowiązującymi przepisami prawa konkurencji, a w konsekwencji powinno podlegać kompensacie.

Z powództwem może wystąpić każda osoba poszkodowana wskutek praktyki antykonkurencyjnej, bez względu na to, czy łączą ją bezpośrednie stosunki umowne z przedsiębiorcą będącym sprawcą naruszenia, oraz niezależnie od tego, czy organ ochrony konkurencji stwierdził wcześniej naruszenie prawa. W praktyce oznacza to, że powództwo o odszkodowanie mogą wytoczyć zarówno ci, którzy nabyli produkty lub usługi bezpośrednio od sprawcy naruszenia, jak i nabywcy pośredni, w szczególności konsumenci.

Rośnie ryzyko odszkodowań

W świetle zasad ogólnych odszkodowanie powinno gwarantować poszkodowanemu naprawienie straty rzeczywistej oraz utraconych korzyści (zysków) związanych z naruszeniem. W przypadku np. naruszenia polegającego na ustaleniu przez konkurentów cen sprzedaży produktów oferowanych konsumentom mają oni prawo domagać się odszkodowania obejmującego:

- różnicę pomiędzy ceną zapłaconą ustaloną z naruszeniem prawa a hipotetyczną ceną ustaloną na warunkach zgodnych z prawem (szkoda rzeczywista) oraz

- utracone korzyści wynikające z tego, że konsument kupił produkt droższy (np. korzyści, które konsument mógł odnieść, gdyby nie zaciągnął kredytu na zakup droższego produktu).

Musi być związek przyczynowy

Warunkiem skuteczności powództwa odszkodowawczego jest wykazanie przez poszkodowanego, że szkoda jest normalnym, zwyczajowym następstwem zachowania przedsiębiorcy polegającego na naruszeniu prawa konkurencji. W przypadku złożonych typów naruszeń ocena, czy szkoda, której stwierdzenia domaga się poszkodowany, jest zwyczajową konsekwencją naruszenia prawa konkurencji, zależeć będzie od okoliczności danej sprawy i ich oceny przez sędziego. Niezależnie od tego można pokusić się o stwierdzenie, że w przypadku najcięższych praktyk antykonkurencyjnych, polegających np. na zmowie między konkurentami czy uzgodnieniu sposobu zachowania na rynku przez kontrahentów o znaczącym udziale rynkowym, szkoda będzie w sposób „naturalny" wpisana w nielegalne zachowania.

Kto odpowie, czyli kto zapłaci

Istotną kwestię jest też ustalenie kręgu przedsiębiorców, do których poszkodowani mogą kierować swoje roszczenia. Najczęściej naruszenia prawa konkurencji związane są z działaniami przedsiębiorców, którzy mają status osób prawnych (spółki prawa handlowego lub jednostki gminne). W takich przypadkach powództwo może być wniesione bezpośrednio wobec tych przedsiębiorców, w zakresie, w jakim szkoda z tytułu naruszenia prawa konkurencji spowodowana była przez działania organu tych przedsiębiorców (np. przez zarząd).

Należy pamiętać, że w takiej sytuacji niezbędne jest wykazanie zawinionego działania lub zaniechania konkretnych osób wchodzących w skład organu, z którymi związane są szkody. Jeśli naruszenia dokonywane są przez przedsiębiorców prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą, nie ma przeszkód do wystąpienia z powództwem odszkodowawczym bezpośrednio wobec nich, jako osobiście odpowiedzialnych za swoje działania lub zaniechania.

Maksymalnie dziesięć lat

Zgodnie z art. 4221 § 1 k.c. roszczenia odszkodowawcze z czynów niedozwolonych mogą być dochodzone przez okres trzech lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie naruszyciela, zobowiązanego do naprawienia do szkody. Maksymalny (nieprzekraczalny) termin wynosi zaś dziesięć lat od daty dokonania praktyki naruszającej prawo konkurencji. Oznacza to, że jeżeli poszkodowany dowiedziałby się o szkodzie po upływie maksymalnego terminu dziesięciu lat, straciłby możliwość wniesienia powództwa odszkodowawczego.

Także z umowy

Fakt, że przedsiębiorca naruszający prawo konkurencji zawarł umowę z innym przedsiębiorcą poszkodowanym wskutek zawarcia tej umowy, nie wyklucza prawa tego poszkodowanego do dochodzenia odszkodowania wobec naruszyciela zgodnie z opisanymi zasadami odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego. W świetle art. 443 k.c. w takiej sytuacji poszkodowany ma możliwość dokonania wyboru między dochodzeniem roszczenia na podstawie umowy lub na podstawie zasad odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego. Wybór ten powinien być motywowany okolicznościami, które zapewnią poszkodowanemu pełną ochronę.

Jarosław Fidala, associate, Kancelaria Prawna Schampera, Dubis, Zając i Wspólnicy sp.k.

Należy spodziewać się zmian w zasadach odpowiedzialności odszkodowawczej. Związane jest to z przyjęciem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/104/UE z 26 listopada 2014 r. w sprawie niektórych przepisów regulujących dochodzenie roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia prawa konkurencji państw członkowskich UE, objętych przepisami prawa krajowego (DzUrz UE z 5 grudnia 2014 r. L 349, s. 1). Dyrektywa wprowadza jednolite rozwiązania, które mają umożliwić poszkodowanym w wyniku praktyk antykonkurencyjnych przedsiębiorców dochodzenie wobec nich powództw odszkodowawczych przed sądami krajowymi państw członkowskich UE. Do 27 grudnia 2016 r. każde państwo członkowskie ma obowiązek wprowadzić przepisy zgodne z postanowieniami dyrektywy. Po wprowadzeniu w życie tych przepisów system prawa konkurencji w Polsce zostanie wzmocniony o rozwiązania prawne służące pełniejszej ochronie przed naruszeniami prawa konkurencji.