Główny obszar, na jakim może zaistnieć w firmie dyskryminacja w dziedzinie wynagrodzeń, to wewnętrzne regulacje płacowe. Siatka płac w przedsiębiorstwie określana jest bowiem w wewnątrzzakładowych aktach prawnych (układach zbiorowych, porozumieniach, regulaminach wynagradzania itp.) i wynika ?z treści umów o pracę poszczególnych zatrudnionych.
Zdarza się jednak, że pracodawca przyznaje podwładnym regularne gratyfikacje finansowe w sposób uznaniowy, poza ramami wytyczonymi przez wewnętrzne przepisy płacowe. Również w tych przypadkach nie można wykluczyć zarzucenia przez poszkodowanych takimi praktykami etatowców dyskryminowania ich.
Przykład
Wybranym pracownikom na zasadzie dowolności szef umożliwił korzystanie ze służbowych samochodów podczas prywatnych zagranicznych wyjazdów wakacyjnych. Pracownicy, którzy nie mieli możliwości korzystania ?z takich świadczeń, mogą podnosić zarzut nierównego traktowania.
Inny rodzaj lub wartość
Skoro wyznacznikiem oceny tego, czy doszło do dyskryminacji, jest jednakowość pracy i jej jednakowa wartość, podstawową kwestią pozwalającą uchronić się przed zarzutami dyskryminacji jest określenie pracy jednakowej i prac o jednakowej wartości.
O jednakowej wartości są tego typu prace, których wykonywanie wymaga od zatrudnionych porównywalnych kwalifikacji zawodowych, potwierdzonych dokumentami przewidzianymi w odrębnych przepisach lub praktyką i doświadczeniem zawodowym, ?a także porównywalnej odpowiedzialności i wysiłku.
Jednakowe są natomiast zwykle prace na takich samych stanowiskach. Nie jest to jednak jedyne kryterium. Sąd Najwyższy uznaje, że są to prace takie same pod względem rodzaju, kwalifikacji koniecznych do ich wykonywania, warunków, w jakich są świadczone, a także ilości i jakości (np. wyrok SN z 18 września 2008 r., II PK 180/08, OSNP 2010, nr 3–4, poz. 41).
Najczęściej do stanowiska pracy przypisuje się w poszczególnych przedsiębiorstwach rodzaj pracy wymagający określonych kwalifikacji. W związku z tym stanowisko pracy może być podstawowym kryterium porównawczym w zakresie ustalania „jednakowej pracy". Nie jest to jednak wyłączne kryterium. Zdarza się, że prace identyczne, ze względu na ich rodzaj i kwalifikacje wymagane do ich wykonywania na tych samych stanowiskach pracy w danej firmie, różnią się ze względu na ilość i jakość pracy. Wówczas nie są to prace jednakowe w rozumieniu ?art. 183c § 1 kodeksu pracy (zob. wyrok SN z 7 marca 2012 r., ?II PK 161/11, OSNP 2013, nr 3–4, poz. 33).
Ustalając siatkę płac, pracodawca powinien pamiętać, że reguł antydyskryminacyjnych należy przestrzegać w odniesieniu do wszystkich składników wynagrodzenia. Bez znaczenia pozostaje ich nazwa czy charakter.
Dodatek i premia
Ponadto zasada jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub pracę o jednakowej wartości obejmuje nie tylko wynagrodzenie sensu stricto, ale też wszystkie inne świadczenia związane z pracą. I to niezależnie od tego, czy firma przyznaje je etatowcom w formie pieniężnej czy rzeczowej.
W aspekcie równego traktowania pracowników pojęcie wynagrodzenia ma zatem zakres znacznie szerszy niż wynagrodzenie z art. 78 § 1 k.p. Oprócz wynagrodzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu obejmuje deputaty czy uprawnienia etatowców do korzystania ze służbowych mieszkań, telefonów, aut itd.
Zasadę równego traktowania można też naruszyć, przyznając w niewłaściwy sposób świadczenia z zakładowego funduszu socjalnego czy też świadczenia należne po ustaniu stosunku pracy – np. ?z pracowniczych programów emerytalnych, odpraw (np. emerytalnych, rentowych, ?w związku z wypowiedzeniem), odszkodowań.
Ograniczona swoboda
W tym miejscu należy odpowiedzieć na pytanie, czy regułom antydyskryminacyjnym podlegają również składniki wynagrodzenia uznawane przez większość pracodawców za całkowicie uznaniowe, czyli nagrody. Wyrok SN z 21 stycznia 2011 r. (II PK 169/10, OSNP 2012, ?nr 7–8, poz. 86) nie pozostawia w tej kwestii żadnych wątpliwości. SN uznał, że nagroda (art. 105 k.p.) jest wynagrodzeniem w rozumieniu art. 183a k.p. To oznacza, że także do nagrody – jako świadczenia przyznawanego pracownikowi na podstawie uznania pracodawcy – mają zastosowanie reguły jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub pracę o jednakowej wartości (art. 183c § 1 k.p.). Dlatego pracownik, któremu nagrody nie przyznano, może jej skutecznie dochodzić, jeżeli wykaże naruszenie przez pracodawcę zasad równego traktowania w zatrudnieniu, czyli naruszenie przez niego art. 94 pkt 9, art. 112 i art. 113 oraz art. 183a–183c k.p.
Katalog wyznaczników
Wartość pracy w kontekście różnicowania wynagrodzeń można oceniać przy uwzględnieniu różnych kryteriów. Podstawowe z nich to:
- ?umiejętności pracowników i ich fachowość istotne dla funkcjonowania zakładu pracy,
- ?kwalifikacje etatowców potwierdzone stosownymi dokumentami wydawanymi zgodnie z odpowiednimi przepisami albo wynikające z praktyki i doświadczenia zdobytego podczas pracy zawodowej,
- ?zakres obowiązków pracownika, w powiązaniu ?z zakresem odpowiedzialności za niewłaściwe wykonywanie obowiązków,
- ?warunki środowiska pracy,
- ?wysiłek fizyczny i psychiczny przy wykonywaniu określonego rodzaju pracy.
Wszyscy zatrudnieni w danym okresie
Zakaz dyskryminacji płacowej obejmuje nie tylko aktualnie zatrudnionych, ale i byłych pracowników. W wyroku z 23 października 1996 r. (I PRN 94/96, OSNP 1997, nr 8, poz. 131) SN stwierdził, że pominięcie byłego pracownika przy przyznawaniu świadczenia będącego składnikiem wynagrodzenia za pracę w okresie, w którym ?był on zatrudniony, narusza zasady ?wynagradzania za pracę wykonaną (art. 80 k.p.), wynagradzania według ilości i jakości pracy ?(art. 78 k.p.) i równego traktowania pracowników (art. 112 k.p.).