W obrocie gospodarczym często  zdarza się, że dłużnik podejmuje działania, które  mają uszczuplić jego majątek. Podejmowane są one po to, by utrudnić bądź uniemożliwić zaspokojenie wierzyciela. Do najczęstszych czynności prawnych na podstawie których dochodzi do wyprowadzenia istotnych składników majtku dłużnika, można zaliczyć w szczególności umowy:

- darowizny,

- sprzedaży,

- ustanowienie hipoteki na nieruchomości.

Przyjmuje się też, że czynności takie jak umowy najmu czy dzierżawy mogą zostać uznane za dokonane z pokrzywdzeniem wierzyciela, gdyż na ich podstawie może zostać obniżona wartość rzeczy wydzierżawionej (wynajętej). Może to prowadzić do niewypłacalności osoby oddającej rzecz do używania. Czynności procesowe, które wywołują skutek materialny, jak  np. ugody sądowe, mogą w konkretnych okolicznościach również prowadzić do pokrzywdzenia wierzyciela.  Mamy jednak konstrukcje prawne, które przyznają wierzycielowi ochronę przed opisanymi działaniami dłużnika.

Ile ochrony wierzyciela

Instytucja ochrony wierzyciela w języku prawniczym określana jest jako skarga pauliańska. Zgodnie z art. 527 § 1 kodeksu cywilnego, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Natomiast czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.

Jakie przesłanki

Przesłankami zastosowania instytucji skargi pauliańskiej  jest więc:

- dokonanie przez dłużnika z osobą trzecią czynności prawnej, na skutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową oraz doszło do pokrzywdzenia wierzycieli,

- działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,

- wiedza lub istnienie możliwości (przy zachowaniu należytej staranności) dowiedzenia się o tym przez osobę trzecią.

Stan niewypłacalności dłużnika  jest wtedy, gdy egzekucja prowadzona zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego nie może przynieść zaspokojenia wierzyciela. Należy zwrócić uwagę, że nie każda czynność prawna powodująca zmniejszenie majątku dłużnika może być uznana za krzywdzącą wierzycieli. Nie będzie ona miała takiego charakteru, jeżeli dłużnik w zamian za swoje świadczenie uzyskał ekwiwalent, który nadal znajduje się w jego majątku lub posłużył mu do zaspokojenia wierzycieli (wyrok Sądu Najwyższego z 7 grudnia 1999 r., I CKN 287/98).

Wierzyciel, który zamierza doprowadzić do uznania czynności za bezskuteczną, powinien legitymować się wierzytelnością, która przysługuje mu wobec dłużnika. Rzeczą oczywistą jest, że wierzytelność powinna zostać udokumentowana w sposób, który nie budzi wątpliwości. Nie musi być ona jednak ani wymagalna w chwili wytoczenia powództwa, ani też stwierdzona wyrokiem.

Korzyść majątkowa uzyskana nieodpłatnie

Zgodnie z art. 528 k.c., jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Konstrukcja prawna  tego przepisu w przypadku, gdy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, uwalnia wierzyciela od konieczności wykazania istnienia po stronie osoby trzeciej jakiejkolwiek przesłanki subiektywnej. Nawet wykazanie przez osobę trzecią, że nie wiedziała i mimo dołożenia należytej staranności nie mogła się dowiedzieć o pokrzywdzeniu wierzycieli – nie zwalnia jej od odpowiedzialności wobec wierzyciela. Osoba  taka nie będzie mogła wtedy dowodzić, że nie wiedziała lub nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, iż dłużnik działał z pokrzywdzeniem swoich wierzycieli.

Warto rozważyć, co tak naprawdę oznacza uzyskanie korzyści majątkowej nieodpłatnie. Mogłoby się wydawać, że rozporządzenie pod tytułem darmym może dotyczyć jedynie darowizny. Tak jednak nie jest. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 12 czerwca 2012 r. w sprawie I Ca 1149/12, korzyścią majątkową uzyskaną bezpłatnie w rozumieniu art. 528 kc jest każda korzyść, w zamian za którą osoba trzecia nie spełniła ani nie zobowiązała się spełnić jakiegokolwiek ekwiwalentnego świadczenia w ramach jakiegokolwiek stosunku prawnego Korzyść ta może być uzyskana w wyniku darowizny oraz każdego innego przysporzenia, pod warunkiem że osoba, która dokonała tego przysporzenia, nie otrzymała w zamian korzyści majątkowej stanowiącej jego ekwiwalent. Ocena, czy inne świadczenie może być uznane za ekwiwalent za korzyść uzyskaną od dłużnika – winna być dokonywana z obiektywnego punktu widzenia, nie zaś z punktu widzenia samych stron.

W związku z tym należy wskazać, że o odpłatności lub nieodpłatności czynności decydują względy o charakterze gospodarczym. Za czynność nieodpłatną można uznać sprzedaż za symboliczną złotówkę, a za czynność odpłatną darowiznę obciążoną poleceniem. O odpłatności lub nieodpłatności decydują więc  kryteria obiektywne, takie jak wartość gospodarcza obu świadczeń (wyrok Sądu Najwyższego z 16 września 2011 r., IV CSK 624/10).

Nie z urzędu

Uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela nie następuje z urzędu. Wierzyciel, chcąc uzyskać orzeczenie stwierdzające bezskuteczność czynności prawnej, jest zobligowany wystąpić z pozwem. W pozwie należy określić czynność prawną oraz wierzytelność. Oznaczając czynność prawną, należy podać jej rodzaj, treść, przedmiot majątkowy.

Jeżeli wierzytelność wynika z umowy, należy na nią się powołać. Jeśli wierzyciel dysponuje wyrokiem zasądzającym wierzytelność,  trzeba go wskazać.

Warto też zwrócić uwagę aspekt, który z punktu widzenia wierzyciela jest niekorzystny. Mianowicie, zgodnie z art. 534 k.c, uznania czynności prawnej dokonanej  z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie pięciu lat od jej daty. Z chwilą upływu tego terminu niedochodzone roszczenie wygasa. Początek pięcioletniego terminu wyznacza data dokonania czynności prawnej. Nie ma żadnego znaczenia, kiedy wierzyciel dowiedział się o dokonaniu przez dłużnika tej czynności.

—Łukasz Bernatowicz, radca prawny, partner zarządzający

—Piotr Rożański, radca prawny

Kancelaria Prawna Bernatowicz, Komorniczak, Mazur Radcy Prawni i Doradcy Podatkowi sp. p.