Coraz częściej pracodawcy, chcąc zabezpieczyć np. powierzone pracownikowi mienie, żądają od niego podpisania weksla in blanco. To częsta praktyka stosowana „na wszelki wypadek" przy powierzaniu etatowcowi sprzętu do użytkowania i wyliczenia się z niego – np. drogiego laptopa czy notebooka.

Horrendalne sumy

Problem stosowania weksli w stosunkach pracowniczych dotyczy nie tylko odpowiedzialności za mienie powierzone pracownikowi, ale także odpowiedzialności z tytułu naruszenia zakazu konkurencji w trakcie lub po ustaniu stosunku pracy. Jak informują inspektorzy, od podpisania weksla często uzależniane jest zatrudnienie pracownika, a sumy wekslowe sięgają nawet kilkudziesięciu tysięcy złotych.

Wszystko dlatego, że pracodawcy jest łatwiej i szybciej dochodzić roszczeń z takiego dokumentu niż przez kierowanie pozwu do sądu pracy o naprawienie szkody. W sądzie pracodawca musiałby dowieść winy pracownika, a nie musi tego robić przy egzekwowaniu należności z weksla. Jeśli wypełni go i zrealizuje, sąd – w postępowaniu nakazowym – może wydać nakaz zapłaty kwoty wynikającej z weksla w ciągu dwóch tygodni.

Reakcja GIP

Państwowa Inspekcja Pracy interweniowała w tej sprawie u ministra pracy już w ubiegłym roku, we wrześniu. Wówczas Główny Inspektor Pracy alarmował, że kodeks pracy nie zawiera regulacji, które wprowadzałaby zakaz stosowania weksli dla zabezpieczenia potencjalnych roszczeń pracodawcy. Na tej podstawie dochodzi do sytuacji, w których pracodawcy żądają od zatrudnionych wystawiania weksli in blanco, co dotyczy przede wszystkim osób odpowiedzialnych materialnie za mienie powierzone im z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się.

Pracownicy, którzy spotykają się z takimi żądaniami szefów, zwracają się do inspekcji pracy z wnioskiem o udzielenie porady i rozstrzygnięcie, czy takie działanie jest zgodne z przepisami. Niestety brak jednoznacznych przepisów w kodeksie pracy, które wyłączałyby stosowanie weksli w stosunkach pracy, powoduje, że inspektorzy pracy – w sytuacji wymuszania przez pracodawców wystawiania takich dokumentów in blanco – nie mają możliwości podjęcia skutecznych działań. Brakuje im bowiem podstaw do stosowania tu jakichkolwiek środków prawnych przewidzianych w ustawie o Państwowej Inspekcji Pracy.

Sąd nie pomoże

Niestety problemu tego nie rozstrzyga orzecznictwo. Początkowo Sąd Najwyższy wypowiadał się za dopuszczalnością wekslowego zabezpieczenia roszczeń pracodawcy. W wyroku z 21 maja 1981 r. (IV PRN 6/81) SN orzekł, że przepisy k.p. nie wyłączają możliwości zabezpieczenia wekslowego roszczeń zakładu pracy przeciwko pracownikowi o wynagrodzenie szkody w mieniu powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się i realizacji tych roszczeń w drodze postępowania nakazowego. Podobnie w wyroku z 18 marca 1998 r. (I PKN 436/97) SN nie zakwestionował zasadności stosowania weksli w prawie pracy. Stwierdził jednocześnie, że abstrakcyjny charakter zobowiązania z weksla in blanco nie zwalnia sądu pracy z obowiązku ustalenia, czy i w jakim zakresie pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę powstałą w powierzonym mu mieniu, a w konsekwencji – czy wypełnienie weksla jest zgodne z deklaracją wekslową.

Z kolei w wyroku z 19 marca 1998 r. (I PKN 560/97) SN zanegował dopuszczalność ustanowienia odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika z tytułu rozwiązania przez niego stosunku pracy na podstawie weksla gwarancyjnego. Istotne znaczenie ma również wyrok z 26 stycznia 2011 r. (II PK 159/10), w którym SN stwierdził, że przepisy i zasady prawa pracy, w szczególności zawarte w dziale V k.p., wykluczają wystawienie weksla gwarancyjnego jako środka zabezpieczenia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu pracodawcy, co oznacza, że jest on nieważny z mocy prawa (art. 18 § 2 k.p. w związku z art. 114-127 k.p. oraz a contrario art. 300 k.p.). W uzasadnieniu tego orzeczenia SN wskazał, że pracodawcom nie mogą przysługiwać dwa odrębne tytuły dochodzenia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika – jeden na podstawie przepisów k.p. o odpowiedzialności materialnej pracowników, a drugi na podstawie samodzielnego i abstrakcyjnego weksla.

Bez nowelizacji

Rozwiązaniem lansowanym przez Główny Inspektorat Pracy jest nowelizacja kodeksu pracy, polegająca na dodaniu w rozdziale II działu I („Podstawowe zasady prawa pracy") nowego przepisu. Przewidywałby on sankcję nieważności w przypadku weksla wystawionego jako zabezpieczenie roszczeń ze stosunku pracy.

Proponowana zmiana mogłaby się łączyć z rozszerzeniem katalogu wykroczeń przeciwko prawom pracownika o nowe naruszenie polegające na przyjęciu przez pracodawcę lub osobę działającą w jego imieniu weksla w celu zabezpieczenia roszczeń ze stosunku pracy.

Alternatywą mogłoby być wprowadzenie w dziale V k.p. („Odpowiedzialność materialna pracowników") przepisu zakazującego stosowania weksli jako zabezpieczenia roszczeń ze stosunku pracy oraz objęcie tym przepisem sytuacji określonych w rozdziale IIa działu IV („Zakaz konkurencji") oraz art. 1035 k.p. (regulującym zasady zwrotu kosztów związanych z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych).

Niestety resort pracy nie dostrzegł potrzeby zmiany ustawy. Ministerstwo stoi na stanowisku, że kodeks pracy dziś także chroni interesy pracowników w tej kwestii i niepotrzebna jest ingerencja w te regulacje. Resort uważa bowiem, że posługiwanie się wekslem do zabezpieczenia roszczeń pracodawcy wobec pracownika powstałych ze stosunku pracy jest działaniem niezgodnym z prawem. Nie ma bowiem oparcia w art. 300 k.p., zgodnie z którym w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy k.c. (gdy nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy).

Zdaniem eksperta

Patrycja Zawirska radca prawny, kieruje zespołem prawa pracy w K§L Gates Jama sp.k.

Biorąc pod uwagę obecne podejście Sądu Najwyższego oraz stanowiska organów państwowych, używanie weksli jako dodatkowego zabezpieczenia w ramach stosunku pracy nie jest dopuszczalne. Co istotne jednak, pracodawca, który w taki sposób zabezpieczy swoje roszczenia względem pracownika, nie naraża się na dodatkowe sankcje. Przepisy nie przewidują szczególnej odpowiedzialności szefa za takie działanie. W szczególności nie stanowi ono wykroczenia przeciwko prawom pracownika. Jedyną, aczkolwiek niezmiernie istotną dolegliwością, jest nieważność samego weksla, a więc brak możliwości skutecznego (z prawnego punktu widzenia) dochodzenia roszczeń na jego podstawie. Nałożenie na podmioty zatrudniające dodatkowej odpowiedzialności (np. wykroczeniowej) byłoby możliwe dopiero w drodze zmiany przepisów.

Stanowisko MPiPS  z 3 kwietnia 2013 r. w sprawie stosowania weksli jako zabezpieczenia roszczeń pracodawcy w stosunkach pracy

W związku z interpelacjami poselskimi oraz komentarzami prasowymi dotyczącymi występowania praktyki stosowania weksla w celu zabezpieczenia roszczeń wobec pracownika powstałych ze stosunku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przedstawia następującą informację:

1. Posługiwanie się wekslem do zabezpieczenia roszczeń pracodawcy wobec pracownika powstałych ze stosunku pracy – jest działaniem niezgodnym z prawem. Podstawą takiego działania pracodawcy nie może być art. 300 Kodeksu pracy, zgodnie z którym w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Oznacza to, że artykuł 300 Kodeku pracy nie przewiduje możliwości stosowania w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy innych przepisów prawa cywilnego niż kodeks cywilny, zatem także ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe.

2. Przeciwko stosowaniu weksli do zabezpieczenia roszczeń pracodawcy wobec pracownika powstałych ze stosunku pracy przemawia także to, że w Kodeksie pracy zostały wyraźnie uregulowane zasady odpowiedzialności pracownika wobec pracodawcy z tytułu:

3. Posługiwanie się wekslem w sytuacjach, gdy pracownik jest obowiązany rozliczyć się z pracodawcą z roszczeń powstałych w ramach stosunku pracy pozostawałoby także  w sprzeczności z ochronną funkcją prawa pracy. Trzeba bowiem mieć na uwadze, że zabezpieczenie roszczeń pracodawcy za pomocą weksla modyfikowałoby na niekorzyść pracownika zasady wynikające z kodeksu pracy dotyczące m.in. rozłożenia ciężaru dowodu przy odpowiedzialności materialnej pracownika, czy też właściwość sądu w razie sporu między pracodawcą a pracownikiem.

4. Pogląd o braku możliwości stosowania weksla do zabezpieczenia roszczeń pracodawcy wobec pracownika powstałych ze stosunku pracy znajduje także uzasadnienie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Sąd ten w wyroku z 26 stycznia 2011 r. (PK 159/10 – Lex nr 786374) stwierdził, że „przepisy i zasady prawa pracy, w szczególności zawarte w dziale V Kodeksu pracy, wykluczają wystawianie weksla gwarancyjnego jako środka zabezpieczenia roszczeń  o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu pracodawcy, co oznacza, że taki weksel jest nieważny z mocy prawa (art. 18 § 2 k.p. w związku z art. 114-127 k.p. oraz a contrario art. 300 k.p.). Nabywca weksla nie może zatem dochodzić zaspokojenia na jego podstawie".

Komentarz eksperta

Anna Kucharska Okręgowy Inspektorat Pracy w Lublinie

Z praktyki urzędu

W 2012 r. do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Lublinie wpłynęła skarga pracownika zakładu fryzjerskiego dotycząca podpisywania weksli in blanco. Kontrola inspektora pracy wykazała, iż wszystkie pracownice zatrudnione podpisały deklaracje wekslowe – weksel in blanco opatrzony klauzulą „bez protestu". Weksle wystawione były do sumy 20 tys. zł. Miały obronić roszczenia pracodawcy wynikające z umowy lojalnościowej (o zakazie konkurencji) i zabezpieczenia spłaty szkoleń pracowników sfinansowanych przez firmę.

Niestety problem podpisywania przez pracowników weksli in blanco pozostaje poza zakresem regulacji Państwowej Inspekcji Pracy. Inspektorzy pracy nie dysponują środkiem prawnym pozwalającym zobligować pracodawców w zaprzestaniu tego rodzaju praktyk bądź stwierdzić nieważność weksla. Zgłaszającym się do nas pracownikom zawsze podkreślamy, że zgodnie z przepisami prawa pracy podpisanie weksla (czy też jego wystawienie) nie jest obowiązkiem pracownika. Pamiętać trzeba, że o ile podstawą odpowiedzialności materialnej pracownika zgodnie z zasadami kodeksu pracy jest jego wina, to w przypadku weksla in blanco mamy do czynienia z ustanowieniem po stronie pracownika odpowiedzialności niezależnie od przypisania mu winy w niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu jego obowiązków. Dochodzi zatem do rozszerzenia zakresu odpowiedzialności pracownika. Każdy pracownik, u którego dojdzie do wypełnienia przez pracodawcę weksla i skierowania  pozwu do sądu, powinien  pamiętać, że może dojść do wydania przez sąd w postępowaniu nakazowym nakazu zapłaty kwoty wynikającej z weksla. Wydając nakaz zapłaty, sąd orzeka, że pozwany (pracownik) ma w ciągu dwóch tygodni od dnia doręczenia nakazu zaspokoić roszczenie w całości wraz z kosztami albo wnieść w tym terminie zarzuty. Istotne jest, iż nakaz zapłaty wydany na podstawie weksla staje się natychmiast wykonalny po upływie terminu do zaspokojenia roszczenia. Wyłącznie w razie wniesienia przez pozwanego - pracownika zarzutów, sąd może na jego wniosek wstrzymać wykonanie nakazu.  Pismo zawierające zarzuty należy wnieść do sądu, który wydał nakaz zapłaty. Szczegółowe zasady postępowania nakazowego regulują przepisy art. 4841 – 497 kodeksu postępowania cywilnego.