Dynamiczny rozwój sądownictwa polubownego w Polsce skłania do poszukiwania odpowiedzi na pytanie, dlaczego właściwie przedsiębiorcy decydują się na tę formę rozstrzygania sporów. Jak się wydaje, przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w zdolności arbitrażu do wychodzenia naprzeciw indywidualnym potrzebom stron w stopniu dużo wyższym, niż ma to miejsce w sądownictwie powszechnym. Dla niektórych czynnikiem decydującym będzie szybkość postępowania arbitrażowego, podczas gdy inni docenią przede wszystkim przewidywalność co do jego wysokiego poziomu merytorycznego. W istocie jednak tym, co przyciąga przedsiębiorców, jest możliwość dostosowania sposobu rozstrzygnięcia do charakteru konkretnej sprawy. Nie bez znaczenia jest również możliwość skorzystania z profesjonalnej pomocy stałych sądów polubownych. Dynamicznie rozwijające się instytucje, takie jak  Sąd Arbitrażowy przy PKPP Lewiatan czy ICC w Paryżu, działając według światowych standardów postępowania arbitrażowego, znacząco ułatwiają wskazanie zalet sądownictwa polubownego.

Szybkość i przewidywalność. Polubowny i prywatny charakter. Wreszcie, dostosowanie do realiów rynkowych. Dotychczasowa praktyka wskazuje jednoznacznie, że postępowanie arbitrażowe prowadzone przez doświadczonych arbitrów, w ramach renomowanego stałego sądu polubownego, skutecznie spełnia te warunki.

Szybkość

Arbitraż prowadzony przez zdecydowany skład orzekający ma szansę stać się efektywnym czasowo sposobem rozwiązywania sporów. Możliwość swobodnego kształtowania zasad postępowania pozwala na wprowadzenie wielu udogodnień nieznanych sądownictwu powszechnemu. Sąd arbitrażowy może między innymi poprzedzić rozprawę zorganizowaniem posiedzenia wstępnego, np. w formie telekonferencji. Działanie takie zwykle pomaga zaplanować przebieg rozprawy i oszczędza czas wszystkich uczestników postępowania. Podobny charakter ma instytucja harmonogramu postępowania, który dyscyplinuje strony w zakresie terminowej wymiany pism i ułatwia przygotowanie do rozpraw. Udogodnienia dotyczą również postępowania dowodowego, dopuszczalne jest chociażby odbieranie zeznań świadków w formie pisemnej.

Szybkość postępowania przejawia się również w jego jednoinstancyjnej procedurze. W związku z tym że strony ufają kompetencjom składu orzekającego, procedura odwoławcza nie jest tutaj konieczna. Choć istnieje możliwość kwestionowania orzeczeń arbitrażowych w postępowaniu przed sądem powszechnym, należy pamiętać, że podstawą do wszczęcia tego rodzaju procedury mogą być tylko uchybienia najwyższej wagi, dotyczące postępowania lub samego wyroku arbitrażowego. Do takich naruszeń zaliczyć można np. pozbawienie strony prawa do obrony, wydanie wyroku mimo braku zapisu na sąd polubowny lub sprzeczność wyroku z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej.

Przewidywalność

W arbitrażu, co do zasady, orzekają osoby cechujące się wysokim stopniem profesjonalizmu, co gwarantuje wysoką wartość merytoryczną rozstrzygnięcia. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że arbitrem może być niemal każdy, w szczególności osoba ta nie musi być prawnikiem. Sprawy arbitrażowe dotyczące specjalistycznych problemów często bywają rozstrzygane przez inżynierów lub naukowców. W celu ułatwienia stronom wyboru instytucje arbitrażowe prowadzą listy arbitrów współpracujących z danym sądem, które pozwalają na szybkie zidentyfikowanie osób kompetentnych w dziedzinie istotnej dla sprawy. Zgodnie z bieżącą tendencją odchodzi się od wiążącego charakteru list, pozwalając stronom na swobodne nominowanie osób trzecich. Taką regulację przewiduje między innymi nowy regulamin SA Lewiatan, umożliwiając stronom powoływanie spoza listy nawet superarbitra.

Polubowny charakter

Postępowanie arbitrażowe cechuje zdecydowanie mniejszy, niż w przypadku sądów powszechnych, stopień sformalizowania. Pozwala to na prowadzenie sprawy w sposób nieantagonizujący uczestników, nakierowany nie tylko na wypracowanie rozstrzygnięcia, ale zmierzający też do poprawy stosunków między stronami, o ile to możliwe. Znaczenie ma też forma, rozprawa prowadzona przy stole konferencyjnym rzadziej budzi emocje tak silne, jak te obecne na sali sądowej. Ukształtowanie takich warunków promuje otwartą postawę na różne możliwe warianty zakończenia sporu, w tym rozwiązania ugodowe. Warto zwrócić uwagę, że ugoda zawarta przed sądem polubownym, po nadaniu klauzuli wykonalności, uzyskuje moc równą ugodzie zawartej przed sądem powszechnym.

Prywatność i poufność

Jednym z czynników, który sprawia, że wyrok arbitrażowy jest dobrowolnie wykonywany i rzadziej kwestionowany przez strony, jest zaufanie w stosunku do osoby wybieranego arbitra, a w konsekwencji do całego składu orzekającego. Istotne jest, aby strona zrobiła dobry użytek z przysługującego jej prawa wyboru. Doskonałe przygotowanie merytoryczne i uczciwość to niejedyne wyznaczniki, którym powinno się kierować. Równie istotne jest, aby wybrana przez stronę osoba miała faktyczną możliwość uczestniczenia w postępowaniu. Nie będzie więc nietaktem skierowanie do kandydata na arbitra pytania o ilość prowadzonych w danym momencie spraw oraz czasu, który może on przeznaczyć na rozstrzygnięcie nowego sporu. W niektórych sądach złożenie oświadczenia o posiadaniu wystarczającej ilości czasu do wzięcia udziału w sprawie jest wręcz obowiązkiem członka składu orzekającego.

Strona, dokonując wyboru arbitra, obdarza go zaufaniem, dlatego ma prawo być poinformowana o faktycznie posiadanych przez niego kwalifikacjach. W tym zakresie posiłkować można się skróconą wersją życiorysu, zamieszczaną na stronie sądu, we wspomnianej już liście arbitrów. W niektórych jurysdykcjach  dopuszczalne jest nawet proszenie arbitrów o dostarczenie referencji, które mają potwierdzić kompetencje arbitra. Zwyczaj ten w Polsce raczej nie istnieje.

Rozważając możliwość powołania arbitra, strona ma również prawo do oceny z nim osoby, która zostanie zaproponowana na stanowisko arbitra przewodniczącego. Trzeba jednak pamiętać, że strona nie może poruszać z arbitrem kwestii dotyczących sprawy, a powołany arbiter na każdym etapie postępowania powinien wykazywać się bezstronnością i niezależnością i w żadnym razie nie  pełni roli rzecznika jednej strony. Bezstronność arbitrów gwarantują również postanowienia regulaminów sądów polubownych zobowiązujące do ujawnienia wszelkich potencjalnych konfliktów interesów, które mogłyby zagrozić bezstronności członka składu orzekającego. W tym zakresie stosuje się także w Polsce zasady wypracowane przez międzynarodowe środowisko arbitrażowe.

Nawet  jeśli strony nie są w stanie wybrać arbitra jedynego (gdy sprawę rozstrzyga skład jednoosobowy) lub arbitrzy nie porozumieli się co do osoby superarbitra, przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują możliwości nominacji zastępczej dokonywanej przez sąd powszechny. Warte uwagi są procedury niektórych instytucji arbitrażowych przewidujące, że w takiej sytuacji stronom zostanie przedstawiona lista proponowanych kandydatów. Strony mogą z niej skreślić część osób, na których nominację nie wyrażają zgody. Osoba nieskreślona przez żadną ze stron zostanie wybrana na superarbitra (NAI w Amsterdamie, SA Lewiatan).

Konsekwencją prywatnego charakteru postępowania arbitrażowego jest także poufność, którą zabezpieczają przepisy instytucji arbitrażowych. Poufność ta w szczególności jest widoczna w sferze zakazu dopuszczenia osób trzecich do bycia obecnym na rozprawie, co dotyczy też dziennikarzy. Strony mogą nie zgodzić się na opublikowanie wyroku, nawet  gdy nie istnieje możliwość identyfikacji sprawy.

Dostosowanie do potrzeb obrotu

Nowoczesny arbitraż stara się wyjść naprzeciw oczekiwaniom przedsiębiorców, niwelując wady, które kiedyś mogły stanowić o wyborze sądu powszechnego. Dla przykładu od niedawna międzynarodowe sądy arbitrażowe przewidują w swoich regulaminach instytucję arbitra doraźnego, której celem jest umożliwienie zabezpieczenia roszczeń przed sądem polubownym, jeszcze przed ukonstytuowaniem się składu orzekającego w danej sprawie. Istotą tej procedury jest przyznanie stronom prawa do ubiegania się o szybkie zabezpieczenie roszczenia bez konieczności występowania do sądu powszechnego. Odpowiednie postanowienia w tym zakresie przewiduje również  nowy regulamin SA Lewiatan.

Starając się sprostać oczekiwaniom uczestników rynku,  wprowadził on również instytucję postępowania przyspieszonego, w celu uatrakcyjnienia arbitrażu w zakresie spraw, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 50 tys. zł. W trybie tym przewiduje się znaczące uproszczenie postępowania, którego konsekwencją jest obniżenie kosztów i skrócenie czasu oczekiwania na rozstrzygnięcie. Według regulaminu przyjmuje się, że orzeczenie w trybie przyspieszonym powinno zapaść nie później niż w ciągu trzech miesięcy od ukonstytuowania się składu orzekającego.

—Jeremiasz Kuśmierz przy współpracy z PKPP Lewiatan

Zdaniem autora

Jeremiasz Kuśmierz, aplikant adwokacki, prawnik Kancelarii Gessel

O elastyczności arbitrażu świadczy również to, że strony mogą wybrać język, w którym będzie toczyło się postępowanie, co może mieć duże znaczenie dla przedsiębiorców zagranicznych działających na terenie Polski. Aby w jak największym stopniu ułatwić przedsiębiorcom skorzystanie z procedury arbitrażu, stałe sądy polubowne udostępniają też standardowe klauzule arbitrażowe, których umieszczenie w umowie pozwala na dokonanie zapisu na dany sąd, bez narażania się na formalną wadliwość zapisu. W dążeniu do efektywnego postępowania arbitrażowego nie należy zapominać, że wiele zależy w tym zakresie od samych stron. Wybór właściwej instytucji arbitrażowej i otwartość na nowoczesne rozwiązania są pierwszym krokiem do zadowalającego rozstrzygnięcia.