Sytuacja taka ma miejsce, gdy towar będący przedmiotem transakcji stanowi tzw. towar o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa i dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa w rozumieniu ustawy z 29 listopada 2000  o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (DzU z 2004 r. nr 229, poz. 2315 ze zm.)dz; dalej odpowiednio: ustawa, towary strategiczne.

Ze względu na to, że ograniczenia takie mogą dotyczyć wielu towarów, celowe jest przedstawienie kilku informacji o charakterze prawnym dotyczących wspomnianych barier w handlu.

Jaki zakres

Ograniczenia w handlu towarami strategicznymi dotyczą – oprócz eksportu i importu – również tranzytu, a także świadczenia usług pośrednictwa oraz pomocy technicznej. Pojęcie eksportu w rozumieniu omawianych przepisów zgodne jest z wspólnotowym ustawodawstwem celnym. W odniesieniu do tego pojęcia definicja ustawowa odsyła do wspólnotowego kodeksu celnego. Oznacza to, że eksport będzie stanowił wywóz towaru poza granice Unii Europejskiej.

Wywóz towarów z Polski do np. Wielkiej Brytanii w rozumieniu powyższych przepisów eksportem nie będzie, a zatem ograniczenia nie będą miały zastosowania (powyższe nie będzie dotyczyło niektórych towarów określonych w rozporządzeniu, których transfer wewnątrzwspólnotowy wymaga zezwolenia).

Sytuacja wygląda odmiennie w przypadku importu. W odniesieniu do większości transakcji jako import będzie traktowany przywóz na terytorium Polski; tak więc definicja ta odbiega od definicji zawartej we wspólnotowym kodeksie celnym i pomija fakt istnienia jednolitego obszaru wspólnoty. Na skutek tego rozumienia pojęcia „import” przywóz z Wielkiej Brytanii może być przedmiotem ograniczeń.

Towary strategiczne dzielą się na uzbrojenie oraz tzw. produkty podwójnego zastosowania („dual use products”). Te ostatnie to towary, które mają zastosowanie cywilne, lecz mogą zostać również wykorzystane dla celów militarnych. W zakresie listy „dual use products” ustawa odsyła bezpośrednio do rozporządzenia UE; lista ta jest załącznikiem I do tego dokumentu.

Natomiast lista uzbrojenia zawarta jest w przepisach wykonawczych do ustawy, a mianowicie w rozporządzeniu ministra gospodarki z 1 lutego 2011  w sprawie wykazu uzbrojenia, na obrót którym wymagane jest zezwolenie (DzU nr 47, poz. 241).

Rodzaje zezwoleń

Eksport towarów strategicznych będzie wymagał zezwolenia. Można je uzyskać indywidualnie w drodze decyzji administracyjnej. W takim trybie wydaje się zezwolenia indywidualne bądź globalne. Różnica między  tymi rodzajami zezwoleń polega na ich zakresie.

Zezwolenie indywidualne oznacza zezwolenie udzielone jednemu konkretnemu eksporterowi w odniesieniu do jednego użytkownika końcowego lub odbiorcy w państwie trzecim, obejmujące jeden lub więcej produktów.

Z kolei  globalne oznacza zezwolenie udzielone jednemu określonemu eksporterowi w odniesieniu do typu lub kategorii produktu podwójnego zastosowania, które może dotyczyć wywozu do jednego lub więcej określonych użytkowników końcowych znajdujących się w jednym lub więcej państwach. Nadto istnieją również zezwolenia generalne, które mogą być wydawane zarówno w Polsce, jak  i przez ustawodawcę unijnego.

W Polsce zezwolenia generalne może wydawać minister gospodarki w formie rozporządzenia. W chwili obecnej takie rozporządzenia nie obowiązują. Z możliwości wydania zezwoleń generalnych skorzystał natomiast ustawodawca unijny. Chodzi tu mianowicie o zezwolenie EU 001, które stanowi załącznik II do wspomnianego rozporządzenia 428/2009.

Korzystanie z zezwoleń generalnych nie wymaga uzyskania odrębnej decyzji administracyjnej. Podmioty, które spełniają warunki określone w stosownych przepisach, mogą z zezwolenia generalnego korzystać. Korzystanie takie będzie się również wiązać z koniecznością dokonania pewnych czynności o charakterze administracyjnym,  np. rejestracji rozpoczęcia działalności oraz przekazywania sprawozdań z jej przebiegu.

Jakie warunki

Jak wspomniano, celem kontroli eksportu jest zapobieżenie rozprzestrzenianiu się broni. Dlatego też, aby uzyskać zezwolenie, wnioskodawca musi mieć odpowiednią wiedzę co do sposobu wykorzystania przedmiotowego towaru przez końcowego użytkownika.

Powinien on mianowicie wiedzieć, czy wspomniany końcowy użytkownik ma zamiar wykorzystać nabywany towar do naruszania praw człowieka i podstawowych swobód, a także czy realizacja transakcji będzie stanowić zagrożenie  pokoju lub w inny sposób przyczyni się do zakłócenia stabilizacji.

Nadto powinien on ustalić, czy kraj ostatecznego przeznaczenia popiera, ułatwia lub zachęca do terroryzmu lub przestępczości międzynarodowej oraz czy uzbrojenie może być użyte w innym celu niż do zaspokojenia uzasadnionych potrzeb obrony i bezpieczeństwa państwa odbiorcy. O dokonanie stosownych ustaleń wnioskodawca może również zwrócić się do ministra gospodarki.

Kiedy odmowa

W celu prowadzenia prawidłowej kontroli wykorzystania eksportowanych przez niego towarów powinien on posiadać tzw. wewnętrzny system kontroli i zarządzania obrotem towarami o znaczeniu strategicznym. Istnienie takiego systemu jest jednym z warunków uzyskania zezwolenia.

Odmowa udzielenia zezwolenia może być uzasadniona potrzebami obronności i bezpieczeństwem Polski, a także jej zobowiązaniami międzynarodowymi. Nadto odmawia się zgody w przypadku, gdy wnioskodawca nie daje rękojmi prowadzenia swojej działalności związanej z obrotem towarami strategicznymi zgodnego z prawem. W celu ustalenia tego faktu organ kontroli bada, czy w przeszłości wnioskodawca nie naruszał omawianych przepisów.

Minister gospodarki odmówi udzielenia zgody w sytuacji, gdy istnieje prawdopodobieństwo, że transakcje będące przedmiotem postępowania będą wykorzystywane w celu sprzecznych z interesami Polski produkcji bądź handlu bronią. Odmowa może być również uzasadniona obawą przed zmianą przeznaczenia przedmiotowych towarów.

Uwaga! Szczegółowa znajomość przedstawionych przepisów jest bardzo istotna w prowadzonej działalności gospodarczej. W wielu przypadkach podmiot dokonujący importu bądź eksportu danego towaru nie ma świadomości, że kupowany bądź sprzedawany towar podlega jakimkolwiek restrykcjom dotyczącym jego obrotu. Tak dzieje się w szczególności w przypadku, gdy przedmiotem transakcji są towary podwójnego zastosowania, które, jak wspomniano, nie są towarami par excellence wojskowymi.

Ocena, czy towar taki restrykcjom podlega, może niejednokrotnie wymagać dość skomplikowanej analizy. W odniesieniu do towarów zaawansowanej technologii, przykładowo, o tym czy towar będzie podlegał ograniczeniom, mogą często decydować cechy oprogramowania, jakie zostało na nim zainstalowane.

Jaka podstawa

Kontrola handlu towarami strategicznymi jest rezultatem współpracy międzynarodowej mającej na celu ograniczenie rozprzestrzeniania broni, w tym broni masowego rażenia. Współpraca ta ma miejsce w ramach m.in. Wassenaar Arrangement, Australia Group.

Podstawą prawną do wprowadzania ograniczeń eksportu towarów strategicznych jest rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1540 z kwietnia 2004. Przepisy dotyczące ograniczeń w handlu towarami strategicznymi są tworzone zarówno na poziomie Unii Europejskiej, jak i w naszym kraju.

Podstawowym unijnym aktem prawnym w tym zakresie jest rozporządzenie 428/2009, które dotyczy handlu towarami podwójnego zastosowania. Akt ten jest stosowany w państwach członkowskich bezpośrednio, nie jest zatem do jego obowiązywania konieczne wprowadzenie przepisów lokalnych. Krajowe akty normatywne to głównie powołana we wstępie  artykułu ustawa.

Wojciech Pfadt, radca prawny, kancelaria Baker&McKenzie

Wydaje się, że w najbliższej przyszłości nie należy spodziewać się znaczącej liberalizacji, a tym bardziej zniesienia ograniczeń, o których mowa obok. Zagrożenia związane z rozprzestrzenianiem się broni są coraz większe, w szczególności w dobie intensywnej działalności terrorystycznej.

Oczekiwać natomiast należy zmian do  ustawy o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Konieczność ich wprowadzenia wynika z faktu wejścia w życie nowych przepisów unijnych, których wprowadzenie do naszego systemu prawnego jest konieczne. Nadto zamierza się wprowadzić kilka zmian porządkujących obecny tekst ustawy.

W chwili obecnej projekt noweli nie jest jeszcze dostępny, znamy jednakże listę zmian, jakie mają zostać wprowadzone. Ich szczegółowy opis wykracza poza ramy niniejszego opracowania, ograniczę się tu jedynie do wskazania kilku istotnych kwestii. Nowela wprowadzi m.in. nowy rodzaj czynności wymagającej zezwolenia. Będzie to transfer wewnątrzwspólnotowy uzbrojenia.

Nadto wprowadzone zostaną nowe terminy, takie jak: „zezwolenie na transfer”, „dostawca”, „odbiorca” i „przewóz przez”. Wszystkie one będą dotyczyć transferów wewnątrz wspólnoty. W odniesieniu do istniejących obowiązków nowela zniesie obowiązek składania oświadczeń dotyczących sposobu wykorzystania towaru strategicznego będącego realizacją obowiązku przeprowadzenia przez wnioskodawcę stosownych analiz w tym zakresie. Zmienione  również będą pojęcia „usługa pośrednictwa” i „tranzyt”.

Wynika to stąd, że definicje te są sformułowane inaczej w przepisach unijnych aniżeli w ustawie. Na koniec wymienić należy propozycje odejścia od wynikającego z ustawy restrykcyjnego wymogu korzystania z wewnętrznego systemu kontroli przez okres minimum trzech lat, jako warunku korzystania z zezwolenia generalnego.

Wprowadzi się również przepisy dotyczące sposobu certyfikowania wspomnianych systemów oraz odesłanie do stosownej normy, na podstawie której taka certyfikacja jest dokonywana.