Kodeks cywilny reguluje wyczerpująco różne sposoby wygaśnięcia zobowiązań między podmiotami prawa cywilnego.
Jednym z nich jest nowacja zobowiązania regulowana przez przepisy art. 506 i następne ustawy z 23 kwietnia 1964 Kodeks cywilny (DzU z 1964 r. nr 16, poz. 93 z późn. zm.; dalej k.c.).
Istota nowacji, zwana także odnowieniem długu, polega na tym, że w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej.
Konsekwencją nowacji zobowiązania jest wygaśnięcie pierwotnego zobowiązania, w miejsce którego pojawia się nowe.
Przykład 1
Przedsiębiorca A zobowiązany był do zapłaty na rzecz firmy B kwoty 10 tys. zł w terminie do końca marca 2011 z tytułu zawartej umowy-zlecenia.
Następnie 30 marca 2011 strony podpisały umowę nowacyjną, w której postanowiły, że kwota 10 tys. zł zostanie przelana na rzecz B w terminie do końca grudnia 2011, ale jej podstawą będzie umowa pożyczki, zawarta 30 marca 2011.
Jakie przesłanki
Podstawową przesłanką dokonania skutecznej nowacji zobowiązania jest istnienie zobowiązania pierwotnego, gdyż odnowienie długu polega na umorzeniu dotychczasowego zobowiązania, w miejsce którego powstaje nowe.
Brak ważnego zobowiązania powoduje, że czynność nowacyjna może być skarżona przez wierzycieli stron dokonujących nowacji w drodze skargi pauliańskiej, powództwa, którego treścią jest żądanie uznania danej czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do wierzycieli, których sytuacja pogorszyła się wskutek danej czynności (art. 527 – 534 k.c.).
Dlatego, aby przedsiębiorcy mogli uniknąć sporów, w umowie nowacyjnej powinni dokładnie sprecyzować pierwotne zobowiązanie, wskazując rodzaj zawartej umowy, datę jej zawarcia i rodzaj świadczenia należnego wierzycielowi.
Jeżeli strony umowy wyrażą na to zgodę, nowacja może dotyczyć także zobowiązań przedawnionych. W takiej sytuacji nowację należy zakwalifikować jako oświadczenie dłużnika w zakresie zrzeczenia się z korzystania z zarzutu przedawnienia. Analogicznie odnowienie zobowiązania może dotyczyć przypadku, gdy termin wymagalności jeszcze nie nastąpił.
Dwie formy
Należy pamiętać, że istotą nowacji nie jest zamiana dotychczasowego zobowiązania ani zmiana pierwotnej umowy, ale zaciągnięcie przez dłużnika za zgodą wierzyciela nowego zobowiązania, które powinno się różnić od dotychczasowego.
Nowacja, zgodnie z art. 506 § 1 k.c., może przejawiać się w:
- spełnieniu innego świadczenia w ramach tej samej umowy,
- spełnieniu tego samego świadczenia w ramach innej umowy.
Przykład 2
Strony zawarły 10 marca 2011 umowę o wykonanie robót budowlanych przez B na rzecz A.
B nie wykonał umowy zgodnie z jej postanowieniami, wobec czego A nałożył na niego zgodnie z umową karę umowną 100 tys. zł.
Zamiast dokonać zapłaty, strony postanowiły dokonać nowacji pierwotnego zobowiązania i w miejsce wykonania robót budowlanych przewidziały, że B dostarczy na rzecz A materiały budowlane o wartości 100 tys. zł. Zmiana nowacyjna w treści pierwotnej umowy została dokonana za pomocą aneksu do umowy.
Przykład 3
Przedsiębiorca A wykonywał na rzecz spółki B usługi remontowe, za które wystawił fakturę na 10 tys. zł z terminem płatności 10 marca 2011.
Następnie strony zawarły umowę nowacyjną, która ma charakter umowy pożyczki. Przedsiębiorcy postanowili, że B zwróci A 10 tys. zł z tytułu pożyczki.
Na skutek nowacji pierwotne zobowiązanie z tytułu umowy o wykonanie usług remontowych wygasło, natomiast w jego miejsce pojawiło się zobowiązanie do zwrotu 10 tys. zł z tytułu umowy pożyczki.
Animus novandi
Warto zaznaczyć, że opisani w przykładach 2 i 3 przedsiębiorcy dla uniknięcia wszelkich wątpliwości powinni wyraźnie określić zamiar odnowienia (animus novandi).
Mogą tego dokonać np. w sformułowaniu: „w celu umorzenia zobowiązania z tytułu... strony postanawiają o zawarciu umowy o treści jak poniżej”.
Ma to praktyczne konsekwencje dla dłużnika, który powinien dbać o to, aby nie powstały obok siebie dwa równomierne zobowiązania.
Rozłożenie na raty nie jest nowacją
Co do zasady zawarcie ugody z dłużnikiem w zakresie rozłożenia na raty jego wymagalnego zobowiązania nie stanowi nowacji zobowiązania.
Można jednak zawrzeć z kontrahentem ugodę, która będzie miała charakter nowacyjny. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy dłużnik zalega z zapłatą świadczenia pieniężnego, np. wynagrodzenia za wykonane usługi.
W szczególności można przewidzieć, że dłużnik będzie zobowiązany do zapłaty kwoty pieniężnej z tytułu pożyczki z jednoczesnym rozłożeniem na raty całej kwoty.
Taka konstrukcja może być szczególnie pożyteczna dla tych przedsiębiorców, którzy w zamian za rozłożenie zadłużenia na raty i odroczenie płatności chcą uzyskać dodatkowe wynagrodzenie od dłużników.
Mogą nim być np. skapitalizowane odsetki umowne albo prowizja stanowiąca określony procent dłużnej sumy. Takie działania są dopuszczalne na zasadzie swobody umów przewidzianej w art. 353
1
k.c.
Umorzenie pierwotnego zobowiązania
Tak jak wspomniałam, odnowienie zobowiązania powoduje, że pierwotne zobowiązanie, które było przedmiotem umowy nowacji, wygasa, ze wszelkimi przewidzianymi prawem konsekwencjami. Jedną z nich jest zakaz dochodzenia pierwotnego zobowiązania, bo na jego miejsce powstało zobowiązanie wynikające z umowy odnowienia.
Ważne jest to, że zamiar nowacji musi być wyrażony w umowie odnowienia wyraźnie albo w sposób dorozumiany. Dla uniknięcia wątpliwości przedsiębiorcy powinni wprost wskazać fakt umorzenia pierwotnego zobowiązania.
W przypadku gdy po stronie dłużników występowała solidarność, np. kilku z nich wzięło pożyczkę, nowacja dokonana z jednym z dłużników powoduje zwolnienie z zobowiązania pozostałych dłużników.
Wynika to wprost z art. 374 § 1 k.c., zgodnie z którym odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, chyba że wierzyciel zastrzegł, że zachowuje przeciwko nim swoje prawa.
Dlatego w treści umowy nowacyjnej zawieranej tylko z jednym z dłużników (lub niektórymi z nich) wierzyciel powinien określić, że będzie dochodził spełnienia świadczenia (np. zapłaty sumy pieniężnej) zgodnie z treścią pierwotnego zobowiązania.
Przykład 4
Przedsiębiorca A udzielił 10 marca 2011 pożyczki w kwocie 100 tys. zł swoim kontrahentom B i C z obowiązkiem jej solidarnego zwrotu.
Wobec nadejścia terminu płatności pożyczki B zwrócił się do A z propozycją zawarcia umowy nowacyjnej polegającej na przeniesieniu własności samochodu o wartości 60 tys. zł.
Jednocześnie w treści umowy nowacyjnej przedsiębiorca A zastrzegł, że pozostała kwota zobowiązania, tj. 40 tys. zł, będzie dochodzona od C na zasadach przewidzianych w umowie pożyczki.
W takiej sytuacji wygaśnięcie zobowiązania będzie dotyczyło tylko wierzyciela oraz dłużnika (dłużników), z którymi zawierana jest umowa nowacyjna.
Wygaśnięcie zabezpieczeń
Nowacja mimo wielu zalet ma też jedną podstawową wadę polegającą na wygaśnięciu zabezpieczeń wierzytelności w ramach pierwotnego zobowiązania.
Jeżeli wierzytelność była zabezpieczona poręczeniem lub ograniczonym prawem rzeczowym ustanowionym przez osobę trzecią, poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe wygasa z chwilą odnowienia, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia.
Ważne jest to, że wygaśnięcie zabezpieczeń następuje wówczas, gdy zostały one ustanowione przez osoby trzecie.
Aby zabezpieczyć się przed wygaśnięciem zabezpieczeń ustanowionych przez osoby trzecie, wierzyciel musi uzyskać ich zgodę. W celu uniknięcia jakichkolwiek wątpliwości i zminimalizowania ryzyka wygaśnięcia np. hipoteki zgoda powinna zostać wyrażona w formie pisemnej.
Powinna zawierać oznaczenie rodzaju pierwotnego zobowiązania (np. wskazanie rodzaju i daty zawarcia umowy pożyczki), rodzaju zabezpieczenia (np. hipoteki) oraz opis nowego zobowiązania powstałego na skutek nowacji. Dalej powinno się znaleźć wyraźne oświadczenie o utrzymaniu w mocy nowego zobowiązania.
Przykład 5
A udziela B pożyczki w kwocie 100 tys. zł. Zabezpieczeniem jest poręczenie spłaty udzielone przez małżonka C oraz zastaw na samochodzie służbowym ustanowiony przez D, wspólnika pożyczkobiorcy.
B nie jest w stanie spłacić kwoty pożyczki, w zamian zobowiązuje się do wykonania na rzecz A robót budowlanych.
Strony zawierają w tym celu umowę nowacyjną. Jednak na jej zawarcie nie wyraża zgody ani C, ani D, skutkiem czego ustanowione przez nich zabezpieczenia w postaci poręczenia i zastawu wygasają z chwilą zawarcia umowy o roboty budowlane, zastępującej umowę pożyczki.
Komentarz
Przede wszystkim należy być bardzo ostrożnym w konstruowaniu umów o charakterze nowacyjnym. Wszystko z powodu konsekwencji nowacji, jaką jest umorzenie pierwotnego zobowiązania i wygaśnięcie zabezpieczenia w postaci poręczenia oraz ograniczonych praw rzeczowych (np. hipoteki, zastawu), o ile zabezpieczenia zostały ustanowione przez osoby trzecie.
Taki skutek nie następuje, gdy zabezpieczenia ustanowił sam dłużnik. Warta polecenia i stosowania w praktyce gospodarczej jest nowacja zobowiązania polegająca na zawarciu z kontrahentem ugody z jednoczesnym obowiązkiem zapłaty odsetek kapitałowych z tytułu rozłożenia świadczenia pieniężnego na raty.
Taka formuła ugody daje wierzycielowi dodatkowe wynagrodzenie w postaci kwoty odsetek, które są spłacane na zasadach podobnych do kredytu bankowego, a sama ugoda konstrukcyjnie podobna jest do kredytu.
Autorka jest prawnikiem w kancelarii radcy prawnego Joanny Szanser-Smagacz w Krakowie
Czytaj też »
Zobacz
»
»
