Podział firmy niejednokrotnie prowadzi do zablokowania jej działalności lub wstrzymania rozwoju. Bez wątpienia cierpi na tym renoma i klientela biznesu.
Od wielu lat największe na świecie banki, doradcy podatkowi i prawni oraz podmioty zajmujące się zarządzaniem majątkiem oferują rozwiązania pozwalające uniknąć takich niekorzystnych skutków.
Czy planowanie spadkowe jest również możliwe przez polskich przedsiębiorców, którzy pragną określić za życia, co się stanie z ich osobistym majątkiem na wypadek śmierci?
Ze względu na przedmiot regulacji większość przepisów polskiego prawa spadkowego ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to, że przepisy te nie mogą być w żaden sposób ograniczane lub wyłączone. Tak więc swoboda dysponowania majątkiem na wypadek śmierci istnieje tylko w granicach przewidzianych przez prawo spadkowe.
Często się zdarza, że spadkodawca rozrządza w testamencie poszczególnymi składnikami swojego majątku.
Takie działanie nie zawsze prowadzić będzie do pełnej realizacji woli testatora. Jeżeli testament będzie nieprecyzyjny, taka dyspozycja określonymi aktywami (np. firmą) może powodować, że wskazana osoba nie stanie się spadkobiercą, lecz jedynie uprawnionym z zapisu (zapisobiorca).
Różnica polega na tym, że w przypadku zapisu cały majątek będą dziedziczyć spadkobiercy ustawowi. Sam zapis stanowi jedynie roszczenie wobec tych ustawowych spadkobierców o wydanie przedmiotu zapisu.
Dla zapisobiorcy oznaczać to będzie w praktyce wielomiesięczne postępowania sądowe i brak tytułu własności do przedmiotu zapisu do momentu wyegzekwowania prawomocnych decyzji sądu.
Ponadto w polskim prawie spadkowym obowiązuje instytucja zachowku, która ma na celu ochronę interesów najbliższej rodziny.
W ramach swobody testowania spadkodawca może wskazać do dziedziczenia osobę spoza grona swoich najbliższych. W takim wypadku osoby z najbliższej rodziny uprawnione są do zachowku, tzn. mogą, co do zasady, domagać się określonej części otrzymanego przez zapisobiorcę majątku (wobec braku gotówki).
Instytucja zachowku prowadzić może do komplikacji polegających na tym, że osoba, która według spadkodawcy miała przejąć przedsiębiorstwo, będzie zmuszona do jego podziału, aby móc zaspokoić roszczenia rodziny zmarłego z tytułu zachowku.
Brak przygotowania i przemyślanego uregulowania kwestii spadkowych może prowadzić do sytuacji, w której poszczególne elementy majątku przypadną nie tym osobom, którym testator chciał je przekazać.
Takie ograniczenia występują w większości krajów Europy Zachodniej. W tych jurysdykcjach planowanie spadkowe rozwinęło się w kierunku dysponowania za życia spadkodawcy majątkiem w taki sposób, że na chwilę jego śmierci nie będzie on już podlegał dziedziczeniu.
Takie działanie polega w dużym uproszczeniu na:
- przeniesieniu przez osobę fizyczną (spadkodawcę) za jej życia kluczowych składników majątku na inny podmiot (lub grupę podmiotów – struktura), najczęściej z optymalnej podatkowo jurysdykcji;
- zawarciu umów powierniczych między spadkodawcą a firmą zarządzającą podmiotem, na który przeniesiono własność aktywów;
- określeniu w umowach sposobu dysponowania majątkiem przekazanym do struktury;
- uchwaleniu przez strukturę statutów i regulaminów odzwierciedlających ustalenia umów powierniczych w zakresie dysponowania przekazanym majątkiem.
W razie śmierci spadkodawcy majątek wniesiony do struktury nie stanowi masy spadkowej. Po śmierci spadkodawcy (podobnie jak za jego życia) podmioty ze struktury zarządzają i dysponują otrzymanym majątkiem zgodnie z uchwalonymi statutami i regulaminami.
Ponieważ powyższe działania wymagają ze swej istoty pełnego zaufania do powiernika, funkcje te w praktyce pełnią wyspecjalizowane spółki należące do banków o międzynarodowej renomie, ze stosownym zapleczem finansowym i wieloletnim doświadczeniem w planowaniu spadkowym.
W procesie planowania spadkowego należy pamiętać o tym, że działania te nie mogą zmierzać do obejścia prawa ani powodować pokrzywdzenia wierzycieli.
Planowanie spadkowe to również tworzenie określonych struktur podmiotowych i transfer majątku osobistego do tych struktur. Działania te nie mogą prowadzić do uniknięcia odpowiedzialności za długi. Jedną z nadrzędnych zasad prawa cywilnego jest zasada bezpieczeństwa obrotu, a zatem i ochrona wierzycieli.
W Polsce istnieją mechanizmy pozwalające zabezpieczyć sytuację wierzycieli na wypadek niekorzystnego rozporządzania majątkiem.
Normy kodeksu cywilnego obarczają sankcją nieważności względnej bądź bezwzględnej czynności prawne, które dokonane zostały ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli bądź też miały wpływ na powstanie lub pogłębienie stanu niewypłacalności dłużnika. Trzeba też pamiętać, że działanie na szkodę wierzycieli jest przestępstwem.
Dlatego też ze względu na ryzyko potencjalnej nieważności i odpowiedzialności karnej czynności dotyczące planowania spadkowego wymagają wiedzy specjalistycznej i doświadczenia w planowaniu i wdrażaniu takich struktur.
Wkrótce zapis windykacyjny
Sejm uchwalił 4 lutego projekt ustawy nowelizującej m.in. kodeks cywilny. Najważniejszą zmianą jest wprowadzenie nowej instytucji prawa spadkowego: zapisu windykacyjnego.
Zmiana ta oznacza, że będzie można w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego postanowić, że z chwilą śmierci (otwarcia spadku) wskazany w akcie notarialnym podmiot (osoba fizyczna, prawna itp.) nabywa prawo własności przedmiotów zapisu windykacyjnego.
Powstanie więc możliwość rozporządzania konkretnymi przedmiotami na wypadek śmieci – ze skutkiem rzeczowym przejścia własności z chwilą śmierci – co obecnie jest niemożliwe.
Przykładowo możliwe będzie określenie, że po śmierci spadkodawcy dom stanie się własnością współmałżonka a przedsiębiorstwo własnością syna.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego będą mogły być:
rzeczy oznaczone co do tożsamości, zbywalne prawa majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności. Zapis windykacyjny pozwoli na znacznie szybsze i pełne realizowanie woli spadkodawcy.
Teraz ustawa wraca z Senatu do Sejmu. Następnie, po podpisie prezydenta, zmiany wejdą w życie po upływie sześciu miesięcy od ogłoszenia zmian w Dzienniku Ustaw (prawdopodobnie pod koniec 2011 roku).
Zgodnie z wolą testatora
Planowanie spadkowe to zespół czynności, które pozwalają tak zarządzić swoim majątkiem za życia, aby na wypadek śmierci podział majątku zmarłego nastąpił zgodnie z jego wolą, nie zawsze według zasad prawa spadkowego.
Celem planowania spadkowego jest, aby najważniejsze aktywa osoby fizycznej, np. przedsiębiorstwa, trafiły po jej śmierci, w sposób optymalny podatkowo, do wskazanych przez nią osób, które będą najlepiej potrafiły efektywnie i zgodnie z wolą spadkodawcy (testatora) zarządzać tym majątkiem.
Alternatywnie planowanie dotyczyć może przekazania majątku najbliższej rodzinie (np. dzieciom), ale nie w chwili śmierci spadkodawcy, lecz dopiero po osiągnięciu przez spadkobierców określonego wieku, zakończeniu edukacji itp.
Planowanie dotyczy w szczególności takich składników majątku, jak przedsiębiorstwo (firma), nieruchomości i inne istotne składniki mienia.
Komentują:
Paweł Idźkowski, radca prawny w kancelarii PwC
Jacek Pawłowski, radca prawny w kancelarii PwC
Planowanie spadkowe daje możliwość świadomego i zgodnego z wolą testatora zarządzania swoim majątkiem i jego zabezpieczenia na wypadek śmierci.
Daje również poczucie komfortu i pewności osobom fizycznym – właścicielom przedsiębiorstw, że po śmierci dorobek ich życia w szybki i pewny sposób przejdzie w ręce wybranych i przygotowanych do tego osób, które będą potrafiły nim zarządzać i kontynuować jego rozwój.
Instytucją ułatwiającą proces planowania spadkowego jest przewidziany w nowelizacji kodeksu cywilnego zapis windykacyjny (zob. ramka).
Należy mieć nadzieję, że swego rodzaju liberalizacja przepisów prawa spadkowego, m.in. przez wprowadzenie zapisu windykacyjnego, stanowić będzie asumpt do powszechniejszego wykorzystywania planowania spadkowego w Polsce.
Będzie to szczególnie istotne dla wszystkich przedsiębiorców prowadzących swoje firmy na własny rachunek.
Czytaj więcej o: firma w spadku i darowiznie
