Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej ograniczyła możliwość jednoczesnej kontroli firmy przez wiele różnych organów. Zakaz ten nie dotyczy jednak Państwowej Inspekcji Pracy. Wszystko dlatego, że przepisów nie stosuje się, gdy ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią inaczej. Konwencja nr 81 Międzynarodowej Organizacji Pracy o inspekcji pracy w przemyśle i handlu, ratyfikowana przez Polskę w 1997 r., zabrania limitowania liczby i częstotliwości kontroli sprawowanych przez te służby. Zgodnie z art. 16 konwencji mogą one sprawdzać przedsiębiorców tak często i tak starannie, jak jest to konieczne, aby zapewnić skuteczne stosowanie przepisów.
Przed kontrolą inspektor zgłasza się do przedsiębiorcy lub osoby go reprezentującej. W wyjątkowych sytuacjach, gdy uzna, że wcześniejsze powiadomienie mogłoby wpłynąć na wynik kontroli, może ją przeprowadzić bez wcześniejszego informowania. Zgodnie z przepisami kontroler ma prawo do:
- swobodnego wstępu na teren oraz do pomieszczeń sprawdzanego podmiotu,
- oglądania obiektów, stanowisk pracy, maszyn, urządzeń, technologii itd.,
- zasięgania od pracodawcy lub jego pracowników (obecnych lub byłych) pisemnych lub ustnych informacji,
- dostępu do dokumentów dotyczących budowy, przebudowy, modernizacji lub uruchomienia zakładu, planów i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej lub technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów produkcji czy innej działalności firmy,
- oddania do analiz lub badań udostępnionych przez przedsiębiorcę próbek surowców, materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających podczas produkcji,
- przeglądania akt osobowych oraz innych dokumentów związanych z zatrudnianiem pracowników lub osób wykonujących inną pracę zarobkową,
- poznania decyzji wydanych przez inne organy kontroli warunków pracy (np. policję pracy),
- utrwalania przebiegu i wyników oględzin za pomocą aparatury i środków technicznych,
- sporządzania odpisów lub wyciągów z dokumentów, zestawień i obliczeń albo żądania tego od kontrolowanego,
- sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę,
- korzystania z pomocy biegłych lub specjalistów.
Kontrolę przeprowadza się w siedzibie kontrolowanego lub miejscu świadczenia pracy (np. na budowie).
Warto przy tym pamiętać, że od 1 lipca kontrolerzy pracy sprawdzają nie tylko pracodawców, ale również przedsiębiorców korzystających z pracy osób na umowach cywilnych czy samozatrudnionych.
Inspektor pracy może poruszać się swobodnie po wszystkich pomieszczeniach firmy. Wystarczy, że będzie miał przy sobie legitymację służbową i upoważnienie do przeprowadzenia kontroli. To ostatnie wydaje główny albo okręgowy inspektor pracy lub ich zastępcy.
Wyjątek dotyczy sytuacji, gdy kontrolę trzeba zrobić niezwłocznie. Wówczas wystarczy legitymacja służbowa. Inspektor musi dostarczyć upoważnienie w ciągu siedmiu dni.
Głównym zadaniem inspektora pracy jest doradzanie pracodawcom. Dysponuje on jednak również środkami represji wobec tych, którzy zbyt długo są na bakier z prawem pracy. Do nierzetelnych przedsiębiorców może on kierować wystąpienia, wydawać im decyzje nakazujące usunięcie naruszeń, a także karać ich finansowo. Recydywistów pozwie nawet do sądu. Od 1 lipca br. inspektor ma też status pokrzywdzonego, dzięki czemu może składać zażalenia na prokuratorską odmowę wszczęcia postępowania przygotowawczego bądź jego umorzenie. Może też wstrzymać działalność zakładu czy sprzeciwić się uruchomieniu zakładu.
Stwierdzając wykroczenie przeciwko prawom pracownika, inspektor pracy może ukarać pracodawcę mandatem od 1 do 2 tys. zł, a przy recydywie – do 5 tys. zł. Jeżeli natomiast inspektor skieruje wniosek o ukaranie do sądu grodzkiego, grzywna może sięgnąć nawet 30 tys. zł. Jeżeli pracodawca nie wypłaca wynagrodzenia lub innego świadczenia, grozi mu nie tylko grzywna, ale i ograniczenie bądź pozbawienie wolności do trzech lat.
Ze stwierdzonych nieprawidłowości i uchybień inspektor sporządza protokół. Jest on podstawą do zastosowania odpowiednich środków dyscyplinujących nierzetelnych przedsiębiorców. Protokół określa:
- pełną nazwę przedsiębiorcy, jego adres i numer REGON,
- imię, nazwisko oraz stanowisko inspektora,
- imię i nazwisko pracodawcy albo osoby upoważnionej do jego reprezentowania lub organu reprezentującego pracodawcę,
- datę rozpoczęcia działalności przez pracodawcę, zajęcia stanowiska przez daną osobę bądź powołania organu,
- czas trwania kontroli (od... do...),
- sposób wykonania poprzednich decyzji i wystąpień inspekcji pracy oraz wniosków, zaleceń i decyzji innych organów kontroli i nadzoru nad warunkami pracy, np. Inspekcji Sanitarnej, Państwowej Straży Pożarnej,
- wykryte nieprawidłowości oraz inne informacje istotne dla rozstrzygania spraw,
- dane osoby legitymowanej oraz czas, miejsce i przyczyny legitymowania,
- notatkę o pobraniu próbek, surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających podczas produkcji,
- liczbę i rodzaj udzielonych porad,
- decyzje ustne oraz sposób ich realizacji,
- załączniki dodane do protokołu, np. listę pracowników, którym przedsiębiorca zalega z wypłatą pensji,
- dane osoby, w której obecności dokonano kontroli,
- informację o wniesieniu bądź niewniesieniu zastrzeżeń do protokołu,
- datę i miejsce podpisania protokołu przez pracodawcę albo upoważnioną osobę lub organ.
Protokół podpisują zarówno kontrolujący, jak i kontrolowani. Ci ostatni, zanim podpiszą, mogą zgłosić uzasadnione zastrzeżenia na piśmie w ciągu siedmiu dni od przedstawienia protokołu. Inspektor ma na nie odpowiedzieć, badając wcześniej dowody podane przez kontrolowanego. Jeśli ten ostatni ma rację, musi zmienić lub uzupełnić protokół. Jedną kopię dostaje pracodawca.
Gdy podczas kontroli inspektor stwierdzi uchybienia mniejszej wagi (np. brak wstępnych badań lekarskich i szkoleń BHP tylko u dwóch pracowników, jakieś drobniejsze naruszenia przepisów BHP), kieruje do pracodawcy wystąpienie o ich usunięcie. Może także wnioskować w wystąpieniu o wyciągnięcie konsekwencji wobec osób winnych zaniedbań, np. ukaranie dyrektora personalnego. Wystąpienie określa:
- wnioski o usunięcie stwierdzonych nadużyć,
- podstawę prawną,
- odniesienie do okoliczności faktycznych, opisanych wcześniej przez inspektora w protokole kontrolnym lub notatce urzędowej,
- termin wykonania.
Pracodawca jest zobowiązany poinformować inspektora o sposobie realizacji wystąpienia w terminie w nim wskazanym, nie dłuższym niż 30 dni od doręczenia wystąpienia. Jeśli nie zgadza się z którymś z wniosków zawartych w wystąpieniu, ma prawo wnioskować do okręgowego inspektora o jego uchylenie.
Od decyzji inspektora w pierwszej instancji pracodawca może się odwołać do organu wyższego stopnia. Od nakazu i sprzeciwu wnosi w ciągu 14 dni od ich otrzymania odwołanie do okręgowego inspektora, a od decyzji o zaprzestaniu działalności przez zakład – do głównego inspektora pracy.
Odwołanie składa się do organu, który wydał decyzję. Ten w ciągu siedmiu dni musi przekazać odwołanie do wyższego inspektora wraz z aktami sprawy. Jeśli jednak przyzna rację przedsiębiorcy, sam może zmienić swoją decyzję. Złożone odwołane wstrzymuje, co do zasady, wykonanie decyzji, chyba że jest ona zaopatrzona w rygor natychmiastowej wykonalności lub podlega natychmiastowemu wykonaniu z mocy.
Sprawdzanie, czy przedsiębiorcy przestrzegają przepisów prawa pracy, zwłaszcza tych o bezpieczeństwie i higienie, to zadanie Państwowej Inspekcji Pracy. Tworzy ją Główny Inspektorat Pracy oraz 16 inspektoratów okręgowych znajdujących się w miastach wojewódzkich.
Do głównych kompetencji inspekcji należy:
- nadzorowanie przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów BHP, o nawiązywaniu i rozwiązywaniu stosunku pracy, wynagrodzeniach i innych świadczeniach, czasie pracy, urlopach, zatrudnianiu młodocianych i niepełnosprawnych,
- sprawdzanie, czy przedsiębiorcy uwzględnili zasady BHP podczas projektowania budowy, przebudowy i modernizacji firmy, technologii oraz konstrukcji i produkcji maszyn, innych urządzeń technicznych czy narzędzi,
- pilnowanie, czy pracodawcy wyposażyli stanowiska pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne oraz dostarczyli zatrudnionym odpowiednie środki ochrony indywidualnej,
- zapobieganie wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, analiza ich przyczyn oraz udział w postępowaniu powypadkowym,
- współpraca z organami ochrony środowiska w kontroli przestrzegania przez zakłady przepisów o przeciwdziałaniu zagrożeniom środowiska,
- ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracowników i dotyczących innej pracy zarobkowej oraz udział w postępowaniu w tych sprawach przed sądami grodzkimi,
- udzielanie porad i informacji technicznych na temat eliminowania zagrożeń dla życia i zdrowia zatrudnionych oraz przestrzegania prawa pracy,
- wnoszenie powództw, a za zgodą zainteresowanego – udział w postępowaniu przed sądem o ustalenie istnienia stosunku pracy,
- kontrola legalności zatrudnienia, pracy zarobkowej, wykonywania działalności oraz wykonywania pracy przez cudzoziemców,
- kontrola przestrzegania niektórych obowiązków, m.in. informacyjnych (urzędy pracy) czy dotyczących opłacania składek na fundusz pracy,
- wnoszenie powództw, a za zgodą osoby zainteresowanej – uczestnictwo w postępowaniu przed sądem pracy, w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy.
Danuta Rutkowska - rzecznik prasowy Państwowej Inspekcji Pracy
Zatrudniony, który uważa, że pracodawca narusza jego prawa pracownicze, w tym przepisy o bezpieczeństwie i higienie pracy, może złożyć skargę w inspekcji pracy. Skargę lub wniosek można wnieść nie tylko na piśmie – także np. faksem, pocztą elektroniczną lub ustnie do protokołu. Można oczywiście zastrzec sobie anonimowość i wtedy danych nikomu nie podajemy.
Przyjmujemy też skargi anonimowe, zwłaszcza gdy chodzi o rażące nieprawidłowości. Nie dość tego, monitorujemy także fora internetowe, na których znajdujemy informacje o drastycznych naruszeniach w zakładach pracy. Jeżeli można się zorientować, o jaki zakład chodzi, to zawsze sprawdzamy taki sygnał. Reagujemy też na informacje prasowe o takich sytuacjach.
Znajomość danych osoby skarżącej pozwala naszym inspektorom na powiadomienie skarżącego w ciągu 30 dni o wynikach przeprowadzonych działań. W tym celu wysyła się inspektora na kontrolę do zakładu, o który chodzi w skardze. W szczególnych sytuacjach termin rozpatrzenia skargi można przedłużyć, o czym informujemy oddzielnym pismem. Kontrolujący musi też udzielić pisemnej informacji osobie skarżącej się o sposobie załatwienia skargi lub w jakim zakresie została przesłana do innego organu w celu dalszego rozpatrzenia.