Instytucja potrącenia jest bardzo przydatna, przede wszystkim w świecie biznesu. Gdy bowiem dwie osoby (np. przedsiębiorcy) są jednocześnie wobec siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony. Oczywiście pod pewnymi warunkami. Jest to możliwe, jeżeli przedmiotem wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku (czyli bez cech indywidualizujących); obie wierzytelności są wymagalne (co następuje od następnego dnia po upływie terminu spełnienia zobowiązania) i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym (czyli przysługuje im przymiot zaskarżalności). Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości tej niższej.

Może być faksem

Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie >patrz wzór oświadczenia o potrąceniu wierzytelności. Jest to jednostronna czynność prawna, nie wymaga ona zatem zgody adresata na wyartykułowanie owego oświadczenia i jego przyjęcie. Może ono przybrać dowolną postać. Na przykład dopuszczalne jest wysłanie go faksem na uprzednio podany numer telefonu. Omawiane oświadczenie jest złożone adresatowi z chwilą, w której doszło do niego w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią. Gdy zaś jest ono składane ?w formie elektronicznej, uważa się, że doszło ono do innej osoby w momencie wprowadzenia go do środka komunikacji elektronicznej, tak aby mogła je przeczytać. Zaistnienie stanu, w którym adresat oświadczenia mógł się zapoznać z jego brzmieniem, jest to moment, gdy można zasadnie oczekiwać zapoznania się ?z treścią tego oświadczenia przez osobę, do której je skierowano, znajdującej się ?w określonych okolicznościach i działającej w zwykły sposób. Nie ma zatem znaczenia rzeczywiste zapoznanie się z tym oświadczeniem. Oświadczenie to ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (czyli od daty wymagalności wierzytelności przysługującej stronie korzystającej z potrącenia).

Różne miejsca świadczenia

Jeżeli przedmiotem potrącenia są wierzytelności, których miejsca spełnienia świadczeń są różne, strona korzystająca z możności kompensacji (tj. potrącenia) zobowiązana jest uiścić tej drugiej sumę potrzebną do pokrycia wynikającego dla niej uszczerbku, który powstał dlatego, że umorzone na skutek przedmiotowej czynności prawnej świadczenie nie zostało spełnione w miejscu właściwym, wiążąc się ?– w konsekwencji – np. ze zwiększonym kosztem transportu czy ubezpieczenia rzeczy >patrz przykład 1.

Przykład 1

Według umowy pan Igor (z Płocka) miał sprzedać panu Michałowi ?(z Warszawy) telewizor marki XC (kontrakt nie określał jego cech indywidualnych), ten drugi zaś miał zbyć na rzecz pana Igora telewizor marki YB (umowa nie zawierała jego elementów indywidualizujących). Stan obu przedmiotów określono jako bardzo dobry. Nie doszło jednak ?do realizacji ww. umów. Pan Igor postanowił skorzystać zatem ?z instytucji potrącenia. Przy czym miejscem spełnienia świadczenia pierwszego kontraktu miał być Płock, drugiego natomiast Warszawa. Pan Michał zamierzał sprzedać w Płocku telewizor marki XC swojemu koledze (panu Pawłowi) za kwotę o 400 zł wyższą, niż sam miał zapłacić panu Igorowi. Koszt paliwa zużytego na trasie ?z Warszawy do Płocka wynosi ?150 zł. Jeżeli więc pan Michał udowodni te okoliczności, np. paragonem ze stacji paliw czy umową zawartą z panem Pawłem, będzie mógł domagać się od pana Igora zapłaty 250 zł jako różnicy między utraconym zarobkiem ?(400 zł) a zaoszczędzoną na paliwie kwotą, gdyż nie przyjechał ?z Warszawy do Płocka celem sfinalizowania transakcji ?z panem Pawłem (150 zł).

Co w przypadku odroczenia

Odroczenie wykonania zobowiązania udzielone przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza potrącenia. W tym pierwszym przypadku podstawę do odroczenia realizacji zobowiązania daje art. 322 k.p.c. (tj. jeżeli ?w sprawie o naprawienie szkody, dochody, zwrot bezpodstawnego wzbogacenia lub ?o świadczenie z umowy o dożywocie, sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy) >patrz przykład 2. Natomiast ?w tej drugiej sytuacji przesłankę bezpłatności wyłącza uiszczenie przez dłużnika jakiegokolwiek ekwiwalentu za samo odroczenie wykonania zobowiązania >patrz przykład 3.

Przykład 2

Strony w toku procesu zawarły przed sądem ugodę, na mocy której spłata 30 tys. zł (za zakup materiałów budowlanych) przez panią Alicję na rzecz pani Agnieszki miała nastąpić w dwóch ratach, płatnych po 15 tys. zł każda, przy czym I rata miałaby zostać uiszczona ?w terminie do 31 grudnia 2014 r., a II – do 31 marca 2015 r. Pani Agnieszka natomiast miała dług wobec pani Alicji w wysokości ?10 tys. zł, kwota ta była już wymagalna w dacie zawarcia przed sądem ww. ugody (kwota 30 tys., oczywiście, również była wymagalna). Może zatem dojść ?do potrącenia. W wyniku kompensacji zaś pani Agnieszka przestanie być dłużnikiem pani Alicji, ponieważ potrącenie spowoduje umorzenie jej wierzytelności jako tej niższej, czyli – w tym przypadku ?– 10 tys. zł. Do zapłaty przez panią Alicję na rzecz pani Agnieszki pozostanie zatem 20 tys. zł.

Przykład 3

Sytuacja jak w przykładzie 2, z tą różnicą, że spór nie trafił do sądu, a panie Agnieszka i Alicja zawarły pisemne porozumienie, w którym ta pierwsza wyraziła zgodę na zapłatę przez tę drugą wymagalnej kwoty 30 tys. zł (wymagalnej na dzień podpisania przedmiotowego porozumienia) ?w sześciu comiesięcznych ratach, poczynając od 31 października 2014 r., po 5 tys. zł każda. ?W opisanej sytuacji więc może dojść do kompensacji. Jej skutek będzie natomiast taki, jak to opisano w przykładzie 2. Gdyby jednak pani Agnieszka w zamian za udzielenie odroczenia w spłacie 30 tys. zł zażądała np. uiszczenia zaliczki w określonej wysokości, potrącenie nie byłoby dopuszczalne, ponieważ zabrakłoby po stronie wierzyciela przymiotu bezpłatności.

Jaki wpływ przedawnienia

Wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy kompensacja stała się możliwa, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Potrącenie jest dopuszczalne także wówczas, gdy dłużnik przedawnionej wierzytelności zrzekł się korzystania z zarzutu przedawnienia. Omawiana wierzytelność mianowicie znowu staje się zaskarżalna. Analogiczna sytuacja dotyczy przypadku, w którym przedawniona wierzytelność została zasądzona, ponieważ dłużnik nie podniósł zarzutu przedawnienia >patrz przykład 4.

Przykład 4

Pani Karolina jest dłużnikiem ?pani Pauliny na kwotę 10 tys. zł ?i równocześnie jej wierzycielem na sumę 11 tys. zł. Postanowiła ona ?o złożeniu 3 września 2014 r. ?pani Paulinie oświadczenia ?o potrąceniu (zakładam, że wszystkie wymagania ustawowe do skorzystania z tej instytucji zostały spełnione i że w dacie tej potrącenie było możliwe). Przy czym należność pani Karoliny ?w wysokości 11 tys. zł ulegnie przedawnieniu 16 września br. ?Do 15 września 2014 r. ma ona zatem możliwość skorzystania ?z instytucji potrącenia (w rezultacie należność pani Karoliny będzie wynosić 1 tys. zł). Po tej dacie ?jest to wykluczone, ponieważ nastąpi przedawnienie (zakładam, że pani Paulina nie zrzeknie się zarzutu przedawnienia i podniesie go w trakcie ewentualnego procesu o zapłatę, w przeciwnym wypadku kompensacja byłaby dopuszczalna).

Którą najpierw

Przepisy o zaliczeniu zapłaty (tj. art. 451 k.c.) stosuje się odpowiednio do potrącenia. ?I tak: strona korzystająca z instytucji kompensacji może przy składaniu oświadczenia ?o potrąceniu wskazać, którą/e z kilku wzajemnych wierzytelności chce umorzyć. Jednak to, co przypada na poczet danej/ych należności, adresat może przede wszystkim zaliczyć na związane z nią/nimi zaległe należności uboczne oraz na zalegające świadczenia główne >patrz przykład 5. Jeżeli składający oświadczenie o kompensacji nie wskazał, która/e z kilku wzajemnych wierzytelności ma/ją być umorzona/e, a przyjął pokwitowanie, w którym adresat umorzył jedną z nich, artykułujący ww. oświadczenie nie może już żądać umorzenia innej należności >patrz przykład 6. W braku jakiegokolwiek oświadczenia umarza się przede wszystkim wierzytelność wymagalną, a jeżeli jest kilka należności wymagalnych – tę najdawniej wymagalną >patrz przykład 7.

Przykład 5

Pani Andżelice przysługuje wymagalna wierzytelność na kwotę główną 6 i 9 tys. zł (plus odsetki ustawowe), pani Wiktorii zaś na sumę główną 2, 4 ?i 7,5 tys. zł (plus odsetki ustawowe). Pani Andżelika ?złożyła pani Wiktorii pisemne oświadczenie o potrąceniu żądając – w tym piśmie – umorzenia kwoty 6 tys. zł ?z 7,5 tys. zł (wobec skompensowania sumy 7,5 tys. zł z jej należnością ?w wysokości 6 tys. zł). Pani Wiktoria może zatem 6 tys. zł zaliczyć, w pierwszej kolejności, do wyliczonych – według stanu na dzień kompensacji – odsetek ustawowych od kwoty 7,5 tys. zł, dopiero resztę zaś do owej sumy głównej.

Przykład 6

Sytuacja jak w przykładzie nr 5, przy czym pani Wiktoria – wobec braku stanowiska pani Andżeliki – skompensowała przysługującą jej wierzytelność w kwocie 7,5 tys. zł z wierzytelnością pani Andżeliki w wysokości 9 tys. zł. ?Ta ostatnia natomiast przyjęła pokwitowanie z ww. sposobem potrącenia, nie zgłaszając żadnych zastrzeżeń. W tej sytuacji wykluczone jest więc umorzenie kwoty 6 tys. zł z 7,5 tys. zł, ?tak jak w przykładzie nr 5.

Przykład 7

Sytuacja jak w przykładzie nr 5. Wierzytelność pani Andżeliki ?w kwocie 6 tys. zł stała się wymagalna 1 lipca 2014 r., zaś ?w wysokości 9 tys. zł – 15 lipca 2014 r. Z kolei należność pani Wiktorii w kwocie 2 tys. zł ?– 1 czerwca 2013 r., 4 tys. zł ?– 31 grudnia 2013 r., 7,5 tys. zł natomiast – 3 stycznia 2014 r. Żadna z nich nie złożyła oświadczenia, z którą wierzytelnością pani Wiktorii ma być potrącona należność pani Andżeliki w wysokości 6 tys. zł. ?W opisanej sytuacji zatem wierzytelność w wysokości ?6 tys. zł powinna być ?– w pierwszej kolejności?– skompensowana z kwotą ?2 tys. zł, bo jest ona najdawniej wymagalna, a następnie z sumą ?4 tys. zł i 7,5 tys. zł.

Kiedy się ?nie da tego zrobić

Zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, ?a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta. Oznacza to, że w razie zajęcia wierzytelności wyłączenie kompensacji następuje ?w dwóch przypadkach. Po pierwsze – gdy dłużnik zajętej wierzytelności stał się wierzycielem swego wierzyciela po dokonaniu zajęcia >patrz przykład 8. Po drugie – w sytuacji, ?w której obie wierzytelności istniały jeszcze przed dokonanym zajęciem, jednakże wymagalność wierzytelności potrącanej z tą zajętą, nastąpiła już po dokonanym zajęciu i do tego później niż wierzytelność zajęta – patrz przykład 9. Reasumując: zawsze możliwe będzie potrącenie, gdy przesłanki kompensacji zostały spełnione jeszcze przed dokonanym zajęciem. Analogiczna sytuacja dotyczy wypadku, gdy obie wierzytelności istniały przed tą chwilą (tj. zajęcia), ale ich wymagalność nastąpiła już po zajęciu, przy czym jako pierwsza uaktywniła się wierzytelność dłużnika zajętej wierzytelności. Wtedy o potrąceniu powiadamia się organ egzekucyjny, nie jest istotne, która ze stron to uczyni, a zajęcie wierzytelności staje się bezprzedmiotowe.

Przykład 8

Pani Marika jest dłużnikiem pani Martyny na kwotę 5 tys zł. Wierzytelność ta została zajęta ?w postępowaniu egzekucyjnym. Po zawiadomienia banku przez komornika o dokonanym zajęciu tejże sumy pani Marika pożyczyła pani Martynie 6,5 tys. zł, pieniądze miały zaś zostać zwrócone za ?trzy miesiące. Potrącenie, ?w opisanej sytuacji, jest zatem wykluczone. Byłoby ono dopuszczalne, gdyby pani Marika stała się wierzycielem pani Martyny przed dokonanym zajęciem (przy założeniu, że zostałyby spełnione również pozostałe przesłanki do kompensacji).

Przykład 9

Sytuacja jak w przykładzie nr 8, ?z tą różnicą, że wierzytelności ?na kwoty 5 tys. zł i 6,5 tys. zł istniały przed zawiadomieniem banku o zajęciu tej pierwszej. Suma należna pani Marice ?(tj. 6,5 tys. zł) stała się ?wymagalna już po wpływie owego zawiadomienia (co nastąpiło ?18 sierpnia 2014 r.) ?i później niż wierzytelność ?pani Martyny (należność pani Martyny stała się wymagalna ?15 lipca 2014 r., pani Mariki zaś?– 1 września br.). Potrącenie, ?w opisanej sytuacji, jest więc wyłączone. Byłoby ono możliwe, gdyby wierzytelność pani ?Mariki (6,5 tys. zł) stała się wymagalna pomiędzy 15 lipca ?a 17 sierpnia br.

Nie nadają się

Nie mogą być umorzone przez potrącenie:

- ?wierzytelności nieulegające zajęciu np. świadczenia z pomocy społecznej w rozumieniu przepisów ustawy z 12 marca 2004 r. ?o pomocy społecznej;

- ?wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania np. alimenty;

- ?wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych (a więc te wymienione w tytule VI i VI (1) księgi trzeciej k.c.);

- ?wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne (np.– statuowany treścią art. 36 k.s.h. – zakaz przedstawienia do potrącenia przez wspólnika sp.j. wierzytelności spółki swojemu wierzycielowi oraz zakaz przedstawienia przez dłużnika sp.j. do potrącenia wierzytelności, jaka mu służby wobec jednego ze wspólników owego podmiotu).