Przelew (cesja praw) jest umową cywilnoprawną opisaną w kodeksie cywilnym. Zawierana jest między wierzycielem (zbywcą wierzytelności, cedentem) a osobą trzecią (nabywcą wierzytelności, cesjonariuszem). Na mocy takiego porozumienia wierzyciel przenosi przysługującą mu względem dłużnika wierzytelność na osobę trzecią. Prowadzi to do zmiany wierzyciela, czyli firmy, osoby, instytucji lub innego podmiotu uprawnionego do żądania spełnienia jakiegoś świadczenia, np. zapłaty za rachunek. W tym samym czasie nie zmienia się natomiast sam przedmiot tego świadczenia ani osoba dłużnika. Jak to wygląda w praktyce?
Mianowicie tak, że po pieniądze za niezapłaconą fakturę za jakąś usługę lub rachunek za telefon, gaz, prąd, zakup jakiegoś towaru zgłasza się inna firma niż ta, z którą podpisaliśmy umowę. Albo przychodzi przedsiębiorca i żąda zapłaty kolejnej raty kredytu lub pożyczki, chociaż nigdy niczego nam nie pożyczał. Takie sytuacje mogą mieć miejsce. Niekoniecznie do konsumenta lub firmy, na których ciążą jakieś zobowiązania, musi się zgłosić ten sam przedsiębiorca, z którym podpisywali umowę. A wszystko za sprawą opisanej wyżej zmiany wierzyciela.
PRZYKŁAD
Pan Tomasz kupił na raty komputer od firmy X, która dzień po sprzedaży towaru przelała wynikającą z tej umowy wierzytelność na firmę Y. Teraz to ta ostatnia jest wierzycielem pana Tomasza i ma pełne prawo żądać od niego zapłaty kolejnych rat za komputer. Jednocześnie pan Tomasz nie traci żadnych uprawnień i roszczeń, jakie ewentualnie mógłby mieć względem firmy X.
Na dokonywanie przelewu wierzytelności pozwalają przepisy kodeksu cywilnego, wprowadzając to jako zasadę.
Wyjątki od zasady
Zgodnie z art. 509 § 1 k.c. wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią, chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Istnieje więc zasada dopuszczalności dokonywania cesji, ale są i wyjątki. Mianowicie istnieć mogą trzy wyjątkowe sytuacje.
Po pierwsze, przepis szczególny może zabraniać dokonywania takiej cesji dla konkretnych przypadków zobowiązań (np. wynikających z czynów niedozwolonych, z prawa pierwokupu, dożywocia). Po drugie, strony w samej umowie mogą dokonać zapisu zabraniającego dokonywania cesji, w tym w szczególności dokonywania jej bez zgody dłużnika.
Po trzecie jest to zabronione, gdy przelew mógłby sprzeciwiać się właściwości zobowiązania. To ostatnie zastrzeżenie może w szczególności dotyczyć wierzytelności o charakterze ściśle osobistym, np. prawa do alimentacji (chociaż z wyjątkiem rat już wymagalnych). Paragraf 2. cytowanego artykułu stanowi, że wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa. Oznacza to, że wierzytelność przechodzi na nabywcę w takim stanie, w jakim była w chwili zawarcia umowy o przelew, a więc ze wszystkimi związanymi z nią prawami (np. prawem żądania zaległych odsetek), ale także brakami (np. przedawnieniem).
Ochrona dłużnika
Jak wynika z zacytowanego przepisu, dokonanie cesji może odbyć się całkowicie bez udziału dłużnika. Co zatem będzie w sytuacji, gdy temu przysługuje roszczenie względem pierwotnego wierzyciela? Wracając do przykładu, przyjmijmy, że pan Tomasz po miesiącu użytkowania komputera stwierdził w nim wadę. W związku z tym żąda np. obniżenia ceny i nie zgadza się na zapłatę rat w wysokości wynikającej z umowy. Na szczęście przepisy chronią dłużnika. Zgodnie z art. 513 § 1 przysługują mu przeciwko nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty, które miał przeciwko zbywcy (pierwotnemu wierzycielowi) w chwili powzięcia wiadomości o przelewie. Z kolei w myśl § 2, dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, która mu przysługuje względem pierwotnego wierzyciela, chociażby stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez niego informacji o dokonanej cesji. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy wierzytelność przysługująca względem zbywcy stała się wymagalna później, niż ta będąca przedmiotem przelewu.
Ponadto z punktu widzenia przedsiębiorcy, który chciałby sprzedać przysługującą mu wierzytelność względem szczególnego klienta, tj. konsumenta, istotne jest stwierdzenie, że cesja praw z kodeksu cywilnego w żaden sposób nie ogranicza praw konsumentów wynikających z ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie kodeksu cywilnego (DzU z 2002 r. nr 141, poz. 1176 ze zm.). A te chronią konsumenta w przypadku wydania mu towaru niezgodnego z umową (mającego wady). Zgodnie z art. 8 tej ustawy może on domagać się nieodpłatnej naprawy, wymiany na nowy. W określonych sytuacjach ma prawo zażądać stosownego obniżenia ceny, a nawet odstąpić od umowy. Innymi słowy, gdy produkt jest wadliwy, można żądać od sprzedawcy naprawy, wymiany lub zwrotu pieniędzy, jeżeli dwie pierwsze możliwości nie wchodzą w grę. Nie będzie miało znaczenia, że sprzedawca ten przelał wierzytelność wynikającą z tej transakcji na inną osobę.
Komu dać pieniądze
Istotną kwestią dla dłużnika może być ta, na czyje ręce powinien spełnić świadczenie. Mówiąc wprost, komu ma zapłacić, aby skutecznie zwolnić się z długu. W naszym przykładzie jest to pytanie o to, komu pan Tomasz powinien zapłacić kolejną ratę za komputer. Odpowiedź przynoszą art. 512 i 515 kodeksu cywilnego. W myśl tego pierwszego dopóki zbywca nie zawiadomił dłużnika o przelewie, dopóty spełnienie świadczenia do rąk poprzedniego wierzyciela ma skutek względem nabywcy, chyba że w chwili spełnienia świadczenia dłużnik wiedział o przelewie. Przepis ten stosuje się odpowiednio do innych czynności prawnych dokonanych między dłużnikiem a poprzednim wierzycielem. Jasno z tego wynika, że to w interesie nowego wierzyciela jest powiadomić dłużnika o wprowadzonej zmianie. W przeciwnym wypadku, czyli gdy dłużnik z żadnego źródła nie otrzymał takiej informacji, ma pełne prawo np. przelać środki na dotychczasowy rachunek, świadcząc swojemu pierwotnemu wierzycielowi. Z kolei zgodnie z art. 515, jeżeli dłużnik, który otrzymał o przelewie pisemne zawiadomienie pochodzące od zbywcy, spełnił świadczenie do rąk nabywcy wierzytelności, zbywca może powołać się wobec dłużnika na nieważność przelewu albo na zarzuty wynikające z jego podstawy prawnej tylko wtedy, gdy w chwili spełnienia świadczenia były one dłużnikowi wiadome.
Uwaga na wzorce umów
Bardzo często umowy zawierane z konsumentami opierają się ?na gotowych wzorcach, ogólnych warunkach sprzedaży ?lub regulaminach. W związku z tym warto pamiętać, ?że w myśl art. 385 § 2 k.c. wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. ?Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. Ponadto zgodnie z art. 3851 postanowienia nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą konsumenta, ?jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny ?z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Kodeks cywilny ?w art. 3853 wymienia przykłady takich właśnie postanowień, ?które w razie wątpliwości uważa się za niedozwolone. ?W związku z omawianą cesją wierzytelności warto zwrócić uwagę na zapis zawarty w pkt 5 tego artykułu. Za niedozwolone postanowienie umowne uznaje on to zezwalające kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta. W szczególności może się on zatem odnosić do cesji wierzytelności. ?Przygotowując wzorce umów, należy więc unikać wprowadzania ?do nich tego typu zapisów. Jest to tym bardziej istotne, że podobne klauzule były już przedmiotem badania przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów i znalazły się w rejestrze klauzul niedozwolonych, prowadzonym przez Urząd Ochrony Konkurencji ?i Konsumentów.
Zmiana dłużnika
Przepisy kodeksu cywilnego pozwalają także na zmianę dłużnika. ?O ile jednak opisana cesja wierzytelności może zostać dokonana nawet bez zgody dłużnika i prawo taką sytuację dopuszcza, ?o tyle przy zmianie dłużnika wymagana jest zarówno jego zgoda, ?jak i zgoda wierzyciela. Zgodnie bowiem z art. 519 osoba ?trzecia może wstąpić na miejsce dłużnika, który zostaje ?z długu zwolniony (przejęcie długu). Przejęcie długu może ?nastąpić:
- ?przez umowę między wierzycielem a osobą trzecią za zgodą dłużnika. Oświadczenie dłużnika może być złożone którejkolwiek ?ze stron,
- ?przez umowę między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela. Oświadczenie wierzyciela może być złożone którejkolwiek ze stron. Jest ono bezskuteczne, jeżeli wierzyciel ?nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest niewypłacalna.