Jednymi z najpewniejszych sposobów zabezpieczeń wierzytelności są zabezpieczenia ustanawiane w formie aktów notarialnych w postaci oświadczeń o poddaniu się egzekucji w trybie art. 777 § 1 pkt 4 i pkt 5 kodeksu postępowania cywilnego oraz hipoteki. Każde z tych zabezpieczeń ma inne walory. Oba cechuje trudność podważenia ich skuteczności i ważności choćby ze względu na formę aktu notarialnego, w której są ustanawiane, a w przypadku hipoteki – również z uwagi na rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych.

Coraz częściej oba rodzaje zabezpieczeń ustanawiane są równolegle w celu zabezpieczenia tej samej wierzytelności. W obrocie nierzadko zmienia się osoba wierzyciela. O ile przeniesienie zabezpieczeń pod tytułem ogólnym (sukcesja w wyniku łączenia czy przejęcia spółek) co do zasady nie budzi wątpliwości, o tyle do skutecznego przeniesienia tych zabezpieczeń na następcę prawnego pod tytułem szczególnym (w drodze przelewu wierzytelności – art. 509 kodeksu cywilnego) czasami zwykła forma pisemna umowy nie jest wystarczająca.

Nie jest potrzebna zgoda dłużnika

Gdy wierzyciel postanowi przenieść wierzytelność na osobę trzecią, zabezpieczenia mogą również przejść na tę osobę. Zgoda dłużnika osobistego lub rzeczowego nie jest wymagana, chyba że w umowie dotyczącej wierzytelności zabezpieczonej aktem notarialnym zawierającej oświadczenie o poddaniu się egzekucji bądź o ustanowieniu hipoteki strony zastrzegły, że przelew będzie dopuszczalny tylko w przypadku udzielenia zgody dłużnika. Z punktu widzenia nabywcy wierzytelności ważne w takim przypadku jest zachowanie nie tylko formy właściwej dla przeniesienia wierzytelności, ale przede wszystkim formy właściwej dla przeniesienia zabezpieczenia.

Do sądu po klauzulę wykonalności

Dla przejścia uprawnień bądź obowiązków wynikających z aktu notarialnego zawierającego oświadczenie o poddaniu się egzekucji konieczne jest spełnienie warunków opisanych w art. 788 k.p.c. Przypomnijmy – oświadczenie o poddaniu się egzekucji, podobnie jak prawomocny wyrok, jest tytułem egzekucyjnym, na podstawie którego można prowadzić egzekucję po nadaniu mu klauzuli wykonalności, bez konieczności wytaczania procesu przeciwko dłużnikowi. Wierzyciel udaje się do sądu tylko w celu nadania temu tytułowi klauzuli wykonalności, ale musi wykazać przejście uprawnień dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo (najczęściej notarialnie) poświadczonym.

Jeżeli chodzi o hipotekę, po nowelizacji ustawy o księgach wieczystych i hipotece (u.k.w.h.), tj. od 20 lutego 2011 r., nie jest już ona przedmiotem obrotu. Jej przejście jest jedynie konsekwencją przelewu wierzytelności hipotecznej. Sama umowa przelewu – co do zasady – nie wymaga szczególnej formy; jedynie gdy wierzytelność została stwierdzona pismem, do jej przelewu potrzebne jest zachowanie formy pisemnej – wyłącznie dla celów dowodowych.

Konieczny jest wpis ?w księdze

Dla wywołania skutku przeniesienia hipoteki niezbędna jest jednak forma szczególna – konieczny jest konstytutywny wpis w księdze wieczystej. Z tego powodu co najmniej podpis zbywcy wierzytelności na umowie przelewu powinien być potwierdzony przez notariusza; bez zachowania tej formy nie nastąpi skutek prawny przejścia hipoteki. Samo oświadczenie woli nabywcy wierzytelności może być już złożone w zwykłej formie pisemnej. W praktyce najczęściej cała umowa przelewu wierzytelności hipotecznej wraz z hipoteką jest zawierana w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Oryginał umowy przelewu w takiej formie należy złożyć do właściwego sądu wieczysto-księgowego.

Wyjątki co do formy stanowią przypadki przeniesienia wierzytelności z dokumentów zbywalnych przez indos lub na okaziciela (art. 831 u.k.w.h.), np. weksla. Papiery wartościowe w celu ułatwienia obrotu prawnego są przenoszone zgodnie ze szczegółowymi przepisami.

Dla nabywcy wierzytelności hipotecznej istotne jest to, że przeniesienie wierzytelności hipotecznej nie dotyczy przeniesienia roszczeń o świadczenia uboczne. Ograniczenie to dotyczy np. roszczeń o odsetki, nie tylko zaległe, ale i niezaległe. Aby przenieść skutecznie hipotekę zabezpieczającą roszczenia o świadczenia uboczne, należy zawrzeć stosowną umowę przelewu. Właściwa będzie forma z podpisami notarialnie poświadczonymi.

Proporcjonalne przejście

Czasami zdarza się, że hipoteka zabezpiecza kilka wierzytelności przysługujących wierzycielowi hipotecznemu. W takim wypadku co do zasady w razie przelewu jednej z wierzytelności hipoteka przechodzi na nabywcę proporcjonalnie do wysokości tej wierzytelności i w stosunku do sumy wierzytelności zabezpieczonych daną hipoteką. Strony umowy przelewu mogą jednak uzgodnić inny zakres hipoteki.

Zdaniem autorki

Monika ?Skaba-Szklarska adwokat w kancelarii prawnej ?D. Dobkowski sp.k. stowarzyszonej z KPMG w Polsce

Warto pamiętać, że gdy wierzytelność hipoteczna zostanie przeniesiona bez hipoteki, były wierzyciel hipoteczny powinien zawiadomić o tym niezwłocznie właściciela nieruchomości niebędącego dłużnikiem osobistym. Od wniosku o wpis zmiany wierzyciela hipotecznego należna jest opłata stała w wysokości 60 zł na podstawie art. 44 ust. 1 pkt 6 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Oczywiście oba przypadki przeniesienia uprawnień do zaspokojenia się z zabezpieczeń ustanawianych w formie aktu notarialnego podlegają ogólnej zasadzie, zgodnie z którą zbywcy musi przysługiwać przenoszone prawo i nie może on przenieść na nowego wierzyciela więcej, niż sam posiada.

Z orzecznictwa

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 4 sierpnia 1992 r., III CZP 94/92, nawet gdy przed przeniesieniem wierzytelności sąd - na wniosek poprzedniego wierzyciela – nadał już tytułowi egzekucyjnemu klauzulę wierzytelności (a więc już może być prowadzona egzekucja), nie ma przeszkód, by nabywca wierzytelności zabezpieczonej oświadczeniem o poddaniu się egzekucji wystąpił z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności na swoją rzecz. Jest więc bez znaczenia, czy przejście wierzytelności nastąpiło przed, czy też po złożeniu wniosku o wszczęcie egzekucji. Wystarczające jest, aby to przejście zostało wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym, po powstaniu tytułu egzekucyjnego, tj. po złożeniu oświadczenia o poddaniu się egzekucji przez dłużnika. W praktyce oznacza to, że dla przejścia uprawnień z aktu notarialnego zawierającego oświadczenie o poddaniu się egzekucji wystarczy, aby zbywca i nabywca zawarli umowę przelewu wierzytelności w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.