W myśl ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Utwór musi także stanowić rezultat działalności człowieka (twórcy).

Twórcze dzieło

Wytwór ludzkiego intelektu jest przejawem działalności twórczej, jeżeli, choćby subiektywnie, jest oryginalny, a zatem twórca w swoim mniemaniu dokonał jego kreacji. W konsekwencji, nie będzie twórcze dzieło odtworzone z pamięci lub na podstawie dostępnych materiałów. Utwór będzie miał natomiast indywidualny charakter, jeżeli będzie cechował się statystyczną jednorazowością. Innymi słowy, będzie w zasadzie niepowtarzalny i nikt postawiony w roli twórcy nie mógłby go zrealizować w ten sam sposób lub byłoby to bardzo mało prawdopodobne. W innym ujęciu, indywidualny charakter istnieje, jeżeli utwór nie jest w całości zdeterminowany przedmiotem działania twórcy, czy powierzonym mu zadaniem lub zleceniem. Indywidualną naturę utworu wyklucza rutynowy charakter działania. Chociaż może to być nieco mylące, oryginalność (czyli fakt powstania utworu w wyniku działalności twórczej) oraz indywidualność określane są łącznie jako cecha twórczości.

Nie każdy kod napisany przez programistę będzie utworem

Ochroną prawa autorskiego może być objęty wyłącznie sposób wyrażenia utworu. Ustawa o prawie autorskim wyraźnie wyklucza ochronę odkryć, idei, procedur, metod i zasad działania oraz koncepcji matematycznych. Aby rzecz ująć obrazowo i w pewnym uproszczeniu, można rozważyć przykład artykułu naukowego nt. przeprowadzonych wcześniej badań empirycznych. Ustalenia poczynione w badaniach i wnioski autora wywiedzione z własnych obserwacji nie będą podlegały ochronie autorskoprawnej. W konsekwencji, każdy może, przynajmniej w świetle prawa autorskiego, przywołać te ustalenia i wnioski we własnym opracowaniu, bez konieczności uzyskania zgody autora. Nie wolno natomiast wykorzystywać znacznych fragmentów samego artykułu autora badań lub innych twórczych elementów takich jak szczególny układ lub grafiki zawarte w takim opracowaniu. Mniejsze fragmenty można wykorzystać pod warunkiem zgodności z zasadami prawidłowego cytowania. Innymi słowy, prawo autorskie w zasadzie nie chroni tego, co zostało wyrażone, ale to, jak zostało wyrażone.

Oryginalny program

Wszystkie powyższe ustalenia dotyczą także programów komputerowych. Efekt pracy programisty będzie utworem w rozumieniu prawa autorskiego wtedy i tylko wtedy, gdy będzie stanowił efekt działalności twórczej o indywidualnym charakterze. W konsekwencji, nie każdy kod napisany przez programistę będzie utworem. Jeżeli bowiem zadanie postawione przed programistą można wykonać tylko w jeden określony sposób lub ograniczoną liczbę sposobów znanych wśród specjalistów, to taki kod nie uzyska ochrony. Nie można zatem mówić o autorstwie takiego kodu i ani twórca, ani jego pracodawca nie uzyska wyłącznych praw do takiego programu. Jeżeli natomiast kod zostanie sformułowany w sposób oryginalny, w szczególności jeżeli inny programista postawiony przed tym samym zadaniem nie mógłby w zasadzie wykonać go w ten sam sposób, to prawdopodobnie będziemy mieli do czynienia z utworem.

W tym kontekście ważne jest odróżnienie samego sposobu wyrażenia utworu od koncepcji czy idei stojącej u podstaw zasady działania programu. Pomysł na algorytm, zasady jego funkcjonowania i jego ogólny zamysł nie stanowią przedmiotu ochrony. Utwór powstaje bowiem dopiero, gdy te zasady przybiorą postać konkretnych wyrażeń w danym języku programowania, a całość takiego kodu będzie oryginalna i indywidualna. W szczególności, gdyby tę samą ideę lub ogólne zasady postępowania można było wyrazić na dwa zupełnie różne, twórcze sposoby, w tym w dwóch różnych językach, to mogłyby powstać dwa zupełnie niezależne utwory.

Warto także przypomnieć, że w świetle przywołanej już definicji, utworami są przejawy działalności twórczej o indywidualnym charakterze, niezależnie m.in. od ich wartości. Wytwór bezwartościowy w świetle kryteriów artystycznych, biznesowych lub jakichkolwiek wymagań praktycznych pozostaje chronionym utworem. W odniesieniu do praw do programów komputerowych oznacza to, że nawet jeżeli realizacja danej funkcjonalności jest możliwa za pomocą prostego kodu, to ochronie będzie podlegać także najbardziej wyszukany i skomplikowany sposób osiągnięcia tego samego celu – nawet jeżeli w świetle kryteriów racjonalności gospodarczej będzie pozbawiony sensu.

Innymi słowy, na gruncie obowiązujących przepisów, nie można ograniczać pojęcia twórczości jedynie do programów, które cechuje oryginalna, nowatorska zasada działania i stanowiących krok naprzód w realizacji oczekiwanych funkcjonalności lub „genialnych w swej prostocie". Utworami mogą być wszystkie programy, o ile ich kod spełnia przesłankę twórczości w powyższym rozumieniu.

Zdaniem autora

Piotr Zawadzki adwokat, Hogan Lovells

Praktyka życiowa jest tak bogata, że niekiedy bardzo trudno wyraźnie oddzielić sposób wyrażenia od samej zawartości merytorycznej utworu. Ocena twórczości w programowaniu jest także niezwykle trudna. Być może zatem na co dzień łatwiej posługiwać się pewnym uproszczeniem uznając, że złożoność zadania (zlecenia) postawionego programiście, która często wymusza inwencję i nowatorskie myślenie, może być wskazówką do oceny, czy efekt jest twórczy. Złożoność lub objętość zlecenia oraz efektu prac byłyby zatem rodzajem poszlaki. Złożoność zadania nie jest jednak dowodem (w sensie logicznym), że sposób wykonania zadania (rozumiany, jako sposób wyrażenia utworu – np. konkretne elementy kodu oraz ich układ), jest twórczy. W codziennej praktyce firm zatrudniających programistów musi jednak często wystarczyć za dowód pozwalający przyznać im ten status.

Bartłomiej Leszczyński programista J2EE/Technical Project Leader

Wraz ze wzrostem komplikacji problemu programistycznego, każdy autor może osiągnąć cel, stosując więcej różnych, unikatowych sposobów. Jednocześnie im problem prostszy i mniej skomplikowany, tym rozwiązanie jest bardziej zdeterminowane i niezależne od kreatywności twórcy. Oczywiście rodzi się pytanie, jaki stopień złożoności zadanego problemu uzasadnia twierdzenie, że efekt pracy programisty ma twórczy charakter. Odpowiedź na nie jest z reguły bardzo trudna i w gruncie rzeczy jedynie osoba biegła w informatyce potrafi rzetelnie ocenić złożoność zadanego algorytmu lub funkcjonalności.