Arkadiusz Jaraszek

Prawo spółek handlowych przewiduje zakaz nabywania przez spółkę własnych udziałów lub akcji albo brania ich w zastaw. Ma to na celu zapewnienie prawidłowych stosunków w spółkach kapitałowych – spółce z ograniczoną odpowiedzialnością oraz akcyjnej  oraz w spółce komandytowo-akcyjnej, gwarantując ochronę interesów wspólników i akcjonariuszy spółki oraz wierzycieli takich podmiotów.

Zakazy nabywania własnych udziałów lub akcji zostały odrębnie uregulowane w stosunku do każdej ze spółek.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

Zgodnie z art. 200 § 1 k.s.h. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością nie może obejmować lub nabywać ani przyjmować w zastaw własnych udziałów. Zakaz ten dotyczy również obejmowania lub nabywania udziałów bądź przyjmowania ich w zastaw przez spółkę albo spółdzielnię zależną. Zasada ta nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Przepisy przewidują bowiem wyjątki, które zezwalają na nabywanie przez spółkę własnych udziałów. Możliwe jest to w drodze egzekucji na zaspokojenie roszczeń spółki, których nie można zaspokoić z innego majątku wspólnika. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może też nabyć własne udziały w celu ich umorzenia. W tym przypadku transakcja ta może prowadzić do zmiany struktury osobowej spółki, gdy zbycie udziału przez wspólnika jest utrudnione lub w danej chwili byłoby niekorzystne, bowiem brak jest potencjalnych nabywców oferujących korzystną cenę za udział. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może też nabywać własne udziały w innych przypadkach przewidzianych w kodeksie spółek handlowych. Możliwe jest nabycie udziałów własnych przez spółkę:

Nabyte przez spółkę własne udziały powinny zostać przez nią zbyte w ciągu roku od dnia nabycia. Zatrzymanie ich w spółce na dłuższy okres zobowiązuje spółkę do umorzenia udziałów według przepisów dotyczących obniżenia kapitału zakładowego. Obniżenie kapitału zakładowego nie musi nastąpić, jeśli w spółce został utworzony w celu umorzenia udziałów specjalny fundusz rezerwowy. W okresie między nabyciem a zbyciem bądź umorzeniem udziały powinny zostać zaksięgowane w bilansie spółki jako osobna pozycja – pod nazwą udziały własne do zbycia.

Nabyte przez spółkę własne udziały powinny zostać przez nią zbyte w ciągu roku od dnia nabycia

Niezbycie udziałów własnych w ciągu roku od ich nabycia ani nieumorzenie ich mimo upływu tego okresu stanowi naruszenie przepisów. Tym samy zarząd spółki, który postępuje w ten sposób, nie dopełnia swoich obowiązków. Przepisy nie przewidują jednak sankcji za takie działanie zarządu np. w postaci umorzenia udziałów własnych z mocy prawa. W praktyce może to doprowadzić do sytuacji, w której spółka przez dłuższy czas jest właścicielem własnych udziałów.

Regulacje w spółce akcyjnej

Zakazy nabywania własnych akcji obowiązują również w spółce akcyjnej. Zgodnie z art. 362 § 1 k.s.h. spółka nie może nabywać wyemitowanych przez nią akcji własnych. Od tej zasady przepisy przewidują jednak szereg wyjątków >patrz ramka.

W niektórych przypadkach nabycie własnych akcji możliwe jest jednak wyłącznie w przypadku spełnienia dodatkowych warunków określonych w art. 362 § 2 k.s.h. Warunki te sprowadzają się do pełnego pokrycia nabywanych akcji, ograniczenia ich nabycia tylko do 20 proc. kapitału zakładowego oraz konieczności utworzenia dodatkowego kapitału rezerwowego na ten cel.

Zakazy nabywania własnych akcji dotyczą również ustanawiania zastawu na akcjach własnych spółki. Zakaz ten nie dotyczy jednak powstania zastawu z mocy ustawy, np. gdy spółka jest komisantem lub wynajmującym, a także nie dotyczy instytucji finansowych, jeżeli ustanowienie zastawu na akcjach jest związane z przedmiotem ich działalności, np. służy zabezpieczeniu kredytu, którego udzielono akcjonariuszowi takiej instytucji. Ponadto zakaz nabywania własnych akcji dotyczy też świadectw tymczasowych, gdyż pełnią one podobną funkcję jak akcja.

Ponadto zgodnie z art. 366 ?§ 1 k.s.h. spółka akcyjna nie może obejmować własnych akcji. Zakaz ten dotyczy również obejmowania akcji spółki przez spółkę lub spółdzielnię zależną.

Odpowiedzialność przed sądem

Złamanie zakazów nabywania przez spółkę własnych udziałów lub akcji może skutkować surową odpowiedzialnością karną. Zachowania takie są bowiem przestępstwem. Zgodnie z art. 588 k.s.h. kto, będąc członkiem zarządu albo likwidatorem, dopuszcza do nabycia przez spółkę handlową własnych udziałów lub akcji albo do brania ich w zastaw, popełnia przestępstwo. Grozi za nie kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo kara pozbawienia wolności do 6 miesięcy.

Przestępstwo to ma charakter indywidualny. Oznacza to, że jego sprawcą może być wyłącznie członek zarządu spółki albo jej likwidator. W toku prowadzonego postępowania konieczne będzie jednak wykazanie, że sprawca działał umyślnie, tzn. że sprawca miał zamiar popełnienia czynu zabronionego, a więc chciał go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godził.

Przestępcze zachowania członka zarządu spółki lub likwidatora muszą polegać na dopuszczeniu do nabycia przez spółkę własnych udziałów lub akcji albo też wzięcia ich przez ten podmiot w zastaw. Oczywiście chodzi tu wyłącznie o takie transakcje, na które nie zezwalają przepisy, a więc które są sprzeczne z art. 200 i 362  k.s.h. Jeżeli bowiem likwidator lub członek zarządu spółki dopuszcza do nabycia własnych udziałów lub akcji w sytuacjach określonych w tych dwóch przepisach, to działa zgodnie z obowiązującym prawem i tym samym nie popełnia przestępstwa. Nie pociąga za sobą odpowiedzialności karnej także dopuszczenie do obejmowania własnych udziałów lub akcji. Sankcje karne nie grożą również za niedozwolone nabywanie jednostek uczestnictwa spółki macierzystej przez spółkę bądź spółdzielnię zależną.

Dopuszczenie do nabycia przez spółkę własnych udziałów lub akcji może polegać zarówno na działaniu, jak i na zaniechaniu sprowadzającym się do braku przeciwstawienia się przez członka zarządu albo likwidatora spółki dokonaniu takich transakcji przez inne osoby. Działania podejmowane przez sprawcę tego przestępstwa mogę też polegać na samodzielnym nabyciu własnych udziałów lub akcji albo też na zleceniu innym osobom dokonania takich transakcji. Jednocześnie w celu uniknięcia odpowiedzialności karnej sprawca tego przestępstwa nie może skutecznie powołać się na okoliczność, że walne zgromadzenie czy zgromadzenie wspólników podjęło uchwałę nakazującą albo zezwalającą na nabycie własnych udziałów lub akcji przez spółkę.

Przestępstwo z art. 588 k.s.h. ma charakter materialny. W praktyce oznacza to, że do jego popełnienia dochodzi jedynie w przypadku wystąpienia skutku. W przypadku tego przestępstwa skutkiem takim jest sam akt nabycia lub wzięcia w zastaw udziałów lub akcji. Przestępstwo zostanie popełnione w przypadku zawarcia takiej transakcji. Nie jest przy tym konieczne przekazanie udziałów czy akcji. Co ważne, karalne jest nie tylko dopuszczenie do nabycia wielu własnych udziałów lub akcji. Do popełnienia tego przestępstwa dochodzi już w przypadku przeprowadzenia takiej transakcji w stosunku do choćby jednego udziału czy jednej akcji. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z 21 listopada 2001 r. (I KZP 26/01), samo użycie w treści normy prawnej liczby mnogiej dla określenia przedmiotu bezpośredniej ochrony, przedmiotu czynności sprawczej lub środka służącego do popełnienia przestępstwa nie oznacza, że ustawodawca używa jej w znaczeniu zwrotu: co najmniej dwa, a więc w celu ograniczenia podstawy odpowiedzialności. Liczba nabytych udziałów lub akcji wpływa zatem jedynie na stopień społecznej szkodliwości popełnionego czynu.

Kiedy grożą surowsze kary

Dopuszczenie przez członka zarządu spółki lub jej likwidatora do nabycia przez spółkę handlową własnych udziałów lub akcji albo do brania ich w zastaw, w praktyce często będzie również działaniem szkodliwym dla interesów spółki. Ma to miejsce szczególnie, gdy transakcja została przeprowadzona po zbyt wysokiej cenie. Jeżeli na skutek takich przestępczych działań członka zarządu lub likwidatora spółki poniesie ona znaczną szkodę majątkową, a więc przekraczającą 200 tys. zł, to mogą oni zostać pociągnięci do odpowiedzialności również za popełnienie przestępstwa działania na szkodę spółki z art. 296 § 1 kodeksu karnego. Zgodnie z tym przepisem, kto będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą m.in. spółki kapitałowej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, popełnia przestępstwo. Grozi za nie surowsza odpowiedzialność karna – kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Autor jest asesorem ?Prokuratury Rejonowej ?Warszawa-Ochota

Dopuszczalne transakcje

Spółka akcyjna może nabywać własne akcje:

-?w celu zapobieżenia bezpośrednio zagrażającej spółce poważnej szkodzie,

-?które mają być zaoferowane do nabycia pracownikom lub osobom, które były zatrudnione w spółce lub spółce z nią powiązanej przez okres co najmniej trzech lat,

-?w przypadku spółki publicznej, nabywającej akcje w celu wypełnienia zobowiązań wynikających z instrumentów dłużnych zamiennych na akcje,

-?w drodze sukcesji uniwersalnej,

-?w przypadku instytucji finansowej, która nabywa za wynagrodzeniem w pełni pokryte akcje na cudzy rachunek celem ich dalszej odsprzedaży,

-?w celu ich umorzenia,

-?nabycia w pełni pokrytych akcji w drodze egzekucji celem zaspokojenia roszczeń spółki, których nie można zaspokoić ?w inny sposób z majątku akcjonariusza,

-?w pełni pokryte akcje nieodpłatnie,

-?na podstawie i w granicach upoważnienia udzielonego przez walne zgromadzenie – upoważnienie powinno jednak określać warunki nabycia, w tym maksymalną liczbę akcji do nabycia, ?okres upoważnienia, który nie może przekraczać pięciu lat, ?oraz maksymalną i minimalną wysokość zapłaty za nabywane akcje, jeżeli nabycie następuje odpłatnie,

-?w innych przypadkach przewidzianych w ustawie – nabycie akcji na skutek braku ich pokrycia, czy nabycie akcji własnych ?w procesie łączenia się spółek.

Legalność działania

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może nabywać własne udziały:

-?w drodze egzekucji na zaspokojenie roszczeń spółki, których nie można zaspokoić z innego majątku wspólnika,

-?w celu umorzenia udziałów,

-?w innych przypadkach przewidzianych w ustawie – np. nabycie udziałów własnych przez spółkę przejmującą w procesie fuzji.

podstawa prawna: art. 200 § 1 kodeksu spółek handlowych

Przestępcze działania

Przepisy kodeksu spółek handlowych przewidują szereg różnych zachowań, za które grozi surowa odpowiedzialność karna. Zgodnie z nimi zabronione działania polegają na:

-?niezgłoszeniu wniosku o upadłość spółki, za co grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku – art. 586 k.s.h.;

-?ogłaszaniu lub przedstawianiu nieprawdziwych danych, za co grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 – art. 587 k.s.h.;

-?dopuszczeniu do nabycia własnych udziałów lub akcji spółki, za co grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 6 miesięcy – art. 588 k.s.h.;

-?dopuszczeniu do wydania przez spółkę niektórych dokumentów, za co grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 6 miesięcy – art. 589 k.s.h.;

-?umożliwieniu bezprawnego głosowania na walnym zgromadzeniu lub bezprawnego wykonywania praw mniejszości, za co grozi kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku – art. 590 k.s.h.;

-?posługiwaniu się przy głosowaniu na walnym zgromadzeniu lub przy wykonywaniu praw mniejszości zakazanymi dokumentami, za co grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku – art. 591 k.s.h.;

-?dopuszczeniu do przedwczesnego wydania akcji, za co grozi kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku – art. 592 k.s.h.

podstawa prawna: art. 586 – 592 kodeksu spółek handlowych