Zgodnie z ustawą – Prawo upadłościowe i naprawcze z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, pomiędzy małżonkami powstaje obligatoryjnie ustrój rozdzielności majątkowej.

Jeżeli małżonkowie dotychczasowo pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, ich majątek wspólny wchodzi do masy upadłościowej i nie może ulec podziałowi. Małżonek upadłego nie może więc żądać wyłączenia z masy upadłości przedmiotów, które by mu przypadły, gdyby dokonano podziału majątku wspólnego.

Przykładowy wniosek o wyłączenie:

„Wnoszę o wyłączenie z masy upadłości upadłego Jana Kowalskiego samochodu osobowego marki Seat Leon o numerze rejestracyjnym XX 0000 jako stanowiącego majątek odrębny wnioskodawczyni".

Dla tego skutku, tj. powstania przymusowej rozdzielności majątkowej małżonków, nie ma znaczenia również, czy małżonkowie w chwili ogłoszenia upadłości pozostawali w np. rozszerzonej lub ograniczonej wspólności ustawowej, czy nawet rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.

Ochrona praw małżonka upadłego znajduje wyraz w przyznaniu mu wierzytelności z tytułu jego udziału w majątku wspólnym. Wierzytelność taka ma charakter pieniężny i podlega zgłoszeniu do masy upadłości. Zaspokajana jest w postępowaniu upadłościowym na zasadach ogólnych, tj. w podziale funduszów masy upadłości w kategorii czwartej.

Krąg wierzycieli

Z ogłoszeniem upadłości dłużnika pozostającego w związku małżeńskim wiąże się nieodłącznie zagadnienie kręgu wierzycieli, czyli podmiotów uprawnionych do dochodzenia swych wierzytelności od upadłego.

Powstanie rozdzielności majątkowej powoduje, że każdy z małżonków ponosi odpowiedzialność za zaciągnięte przez siebie zobowiązania swym majątkiem osobistym, w skład którego wchodzi także jego udział w majątku wspólnym. Odnosi się to również do zobowiązań zaciągniętych za zgodą drugiego małżonka. Niewątpliwie zaś za zobowiązania zaciągnięte wspólnie przez małżonków ponoszą oni odpowiedzialność solidarną.

W konsekwencji ogłoszenia upadłości jednego z małżonków cały ich majątek wspólny wchodzi do masy upadłości. W takim przypadku wierzyciele upadłego mogą uczestniczyć w podziale sum pochodzących z likwidacji także tej części majątku wspólnego, która w odmiennej sytuacji przypadłaby wyłącznie małżonkowi upadłego.

Należy jednak pamiętać, że do masy upadłości nie będą wchodzić przedmioty służące wyłącznie małżonkowi upadłego do prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej, choćby były objęte majątkową wspólnością małżeńską, z wyjątkiem przedmiotów majątkowych nabytych do majątku wspólnego w ciągu dwóch lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Przykład

Pan Kowalski prowadził przedsiębiorstwo zajmujące się tworzeniem wydruków i kserokopii. Pani Kowalska prowadziła salon fryzjerski. W związku z kryzysem na rynku ogłoszona została jej upadłość. Swoje wierzytelności we właściwym czasie zgłosili wszyscy wierzyciele pani Kowalskiej.

Żaden z nich nie będzie mógł się jednak zaspokoić z przedmiotów niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej jej męża, jak np. z kserokopiarki, pomimo, że wchodzą one do majątku wspólnego państwa Kowalskich.

Ograniczenie to obowiązywać będzie tylko jednak wtedy, gdy przedmioty te nabyte zostały wcześniej niż dwa lata przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości.

Ochrona

W celu ochrony wierzycieli ustawodawca ograniczył skuteczność sądowego, jak i umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej w obliczu upadłości jednego z małżonków. Jeśli więc ustanowienie rozdzielności majątkowej nastąpi we wskazanym w przepisach terminie, jest ono bezskuteczne w stosunku do wierzycieli. Bezskuteczność taka oznacza, że składniki majątkowe wchodzące do wspólności przed ustanowieniem rozdzielności należy traktować tak, jakby nadal były objęte wspólnością i w konsekwencji przyjąć, że wchodzą one do masy upadłości.

Ustanowienie rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądowego jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości tylko wtedy, gdy zostało dokonane w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Termin roczny należy liczyć od dnia wydania przez sąd orzeczenia o ustanowieniu rozdzielności majątkowej.

Zasada ta odnosi się również do przypadku, w którym ustrój rozdzielności majątkowej powstał z mocy prawa w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w wyniku separacji, rozwodu lub ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, chyba że pozew lub wniosek w sprawie został złożony co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Jeśli chodzi o rozdzielność majątkową (oraz ograniczenie wspólności majątkowej), ustanowioną w drodze umowy majątkowej, jest ona skuteczna w stosunku do masy upadłościowej tylko wtedy, gdy umowa taka zawarta została co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Tylko akt notarialny

Należy również pamiętać, że sama umowa o ustanowieniu rozdzielności majątkowej wymaga formy aktu notarialnego i może być zawarta zarówno przed, jak i po zawarciu małżeństwa. Umowne ustanowienie rozdzielności majątkowej powoduje, że majątek nabyty po dacie jej dokonania przez jednego z małżonków wchodzi wyłącznie do majątku osobistego tego małżonka.

W związku z tym wyłączone jest zaspokojenie się z niego przez wierzycieli drugiego małżonka. Ustawodawca, mając na względzie ochronę wierzycieli upadłego, postanowił jednak ograniczyć skuteczność takiej umowy w zależności od terminu jej zawarcia. Termin ten jest dwuletni, licząc od dnia złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Umowa zawarta w ciągu ostatnich dwóch lat przed złożeniem takiego wniosku będzie więc umową bezskuteczną – w stosunku do masy upadłości.

Przykład

Pan Nowak prowadzi działalność gospodarczą. W dobie kryzysu gospodarczego postanowił zawrzeć ze swoją małżonką intercyzę – dla częściowego zabezpieczenia ich wspólnego majątku. Na jej mocy postanowiono dokonać rozdzielności majątkowej pomiędzy małżonkami. Umowa o ustanowieniu rozdzielności majątkowej zawarta została przed notariuszem 1 marca 2010 r.

W przypadku ewentualnej upadłości pana Nowaka dokonany uprzednio podział majątku będzie skuteczny wobec jego wierzycieli tylko wtedy, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości pana Nowaka zostanie złożony najwcześniej po 1 marca 2012 r. W innym przypadku będą oni mogli zaspokajać się również z majątku wspólnego państwa Nowak.

W przypadku gdyby 1 marca 2010 r. została ogłoszona przez sąd separacja małżonków Nowak – a tym samym z mocy prawa nastąpiłaby rozdzielność majątkowa, będzie ona skuteczna wobec wierzycieli w sytuacji, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości pana Nowaka zostanie złożony po dniu 1 marca 2011 roku".

— Łukasz Bernatowicz, radca prawny

— Krzysztof Gładych, radca prawny Kancelaria Radców Prawnych i Doradców Podatkowych Bernatowicz Komorniczak Mazur sp.p.