.

Swoboda stron w zakresie formułowania klauzul o karze umownej jest limitowana przez bezwzględnie obowiązujące przepisy, które kształtują tę instytucję. Zalicza się do nich przede wszystkim art. 483 § 1 kodeksu cywilnego, z którego wynika, że kara umowna może zostać zastrzeżona wyłącznie na wypadek niewykonania lub niewykonania zobowiązania niepieniężnego. Tym samym sprzeczne z ustawą i nieważne będą postanowienia umowne, które przewidują obowiązek zapłaty kary z tytułu, np. niedokonania zapłaty wynagrodzenia umownego w uzgodnionym terminie.

W przypadku odstąpienia od umowy

Kontrowersje budzi dopuszczalność i zasady naliczania kar umownych w sytuacji skorzystania przez jedną ze stron z prawa odstąpienia od umowy. Odstąpienie od umowy ma bowiem ten skutek, że umowa uważana jest za niezawartą. Wynika to z art. 395 § 2 k.c.

Taki skutek oświadczenia o odstąpieniu, polegający na zniesieniu stosunku prawnego kreowanego umową z mocą wsteczną, nasuwa pytanie o możliwości naliczania kar przewidzianych w umowie, która w następstwie złożenia kontrahentowi oświadczenia o odstąpieniu, traktowana jest jakby w ogóle nie została zawarta. Czy strona, która skorzystała z uprawnienia do odstąpienia od umowy, np. w związku z zawinionym przekroczeniem przez kontrahenta terminów realizacji zadania, jest uprawniona do naliczania kar zastrzeżonych w umowie na wypadek zwłoki?

Zobowiązanie główne

Udzielenie odpowiedzi na to pytanie wiąże się z zależnością zobowiązania do zapłaty kary umownej od zobowiązania głównego, dotyczącego wykonania przedmiotu umowy, np. wzniesienia budynku. Zobowiązanie do zapłaty kary umownej pozostaje w ścisłym związku i ma charakter zależny od zobowiązania głównego. Zobowiązanie do zapłaty kary jako uboczne dzieli los zobowiązania głównego. W myśl tej zasady, skoro wskutek odstąpienia od umowy nie istnieje zobowiązanie główne, polegające np. na wykonaniu robót budowlanych, nie istnieje również zobowiązanie uboczne, zabezpieczające wykonanie zobowiązania głównego, a dotyczy zapłaty kary umownej, przewidzianej na wypadek opóźnienia w wykonaniu obiektu >patrz ramka.

Orzecznictwo

- W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto dopuszczalność przełamania zasady zależności kary umownej od zobowiązania głównego. Oznacza to, że mimo wykonania przez jedną ze stron prawa odstąpienia, postanowienia umowy, dotyczące kar z tytułu niewykonaniem zobowiązania oraz z tytułu opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu zobowiązania, utrzymują się w mocy (postanowienie SN z 5 października 2006 r., IV CSK 157/06, wyrok SN z 29 czerwca 2005 r., V CK 105/05).

Argumentacja uzasadniająca stanowisko o utrzymaniu w mocy postanowień o karach umownych zastrzeżonych na wypadek niewykonania lub nieterminowego wykonania umowy, mimo odstąpienia od umowy, odwołuje się do tego, że przyjęcie innej zasady kłóciłoby się z faktem, że realizacja prawa odstąpienia jest następstwem nienależytego wykonania umowy. Skoro wykonanie prawa odstąpienia z tytułu zwłoki nie pozbawia wierzyciela prawa do odszkodowania, o czym stanowi wprost art. 491 k.c., a kara umowna stanowi surogat odszkodowania z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, to obowiązek zapłaty kary umownej nie powinien wygasać w następstwie wykonania prawa odstąpienia od umowy.

- W obrocie często spotykane są klauzule przewidujące obowiązek zapłaty kary „na wypadek odstąpienia od umowy". Dopuszczalność tego typu postanowień nie jest bezdyskusyjna, skoro, zgodnie z art. 483 § 1 k.c., kara umowna stanowi kompensatę za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Samo wykonanie prawa odstąpienia nie może zaś być uznane za formę niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Kontrowersje związane z dopuszczalnością tego typu klauzul umownych zostały wyjaśnione w wyroku SN z 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06, w którym wskazano, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy można traktować jako formę uproszczenia redakcji warunków umowy, w myśl których kara umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy stanowi w istocie karę umowną z tytułu tych wypadków niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, które uprawniają do wykonania prawa odstąpienia.

- Możliwe jest także zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań, jakie powstają w konsekwencji realizacji przez jedną ze stron prawa odstąpienia od umowy, o których mowa w art. 494 k.c. Chodzi w szczególności o wynikający z tego przepisu obowiązek zwrotu wzajemnych świadczeń spełnionych w wykonaniu umowy do momentu realizacji prawa odstąpienia. Tak jednak rozumiana kara z tytułu odstąpienia od umowy musi znaleźć podstawę w umowie. W przypadku braku jednoznacznych postanowień umowy karę zastrzeżoną na wypadek odstąpienia od umowy należy powiązać z obowiązkiem naprawienia szkody spowodowanej niewykonaniem umowy, od której odstąpiono (SN w uzasadnieniu uchwały z 18 lipca 2012 r., III CZP 39/12).

- Mając na względzie wskazany sposób rozumienia kary umownej, zastrzeżonej na wypadek odstąpienia od umowy, oraz bezwzględny zakaz zastrzegania kar umownych na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym, który wynika z art. 483 § 1 k.c., należy zwrócić uwagę na niedopuszczalność kar umownych na wypadek odstąpienia od umowy, jeśli wykonanie prawa odstąpienia następuje z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym.

Takie stanowiska zajął w Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 14 kwietnia 2011 r., I ACa 1135/10, gdzie wskazał, że kara zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy przez inwestora z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia pieniężnego w istocie stanowi sankcję za niewykonanie zobowiązania pieniężnego i jako taka narusza zakaz z art. 483 k.c.

Analogiczne stanowisko w odniesieniu do kary umownej zastrzeżonej na rzecz wykonawcy robót budowlanych w związku z odstąpieniem przez niego od umowy z powodu opóźnienia inwestora w zapłacie wynagrodzenia wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06. W odniesieniu zatem do kar umownych zastrzeżonych na wypadek odstąpienia od umowy ich skuteczność warunkowana jest tym, czy odstąpienie od umowy następuje w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego.