Jednym z obowiązków prowadzących działalność gospodarczą, a także osób zajmujących się prowadzeniem spółek, jest bieżące regulowanie zobowiązań wobec instytucji publicznych, np. ZUS czy fiskus, a także kontrahentów. Niewywiązywanie się z tego obowiązku może skutkować skierowaniem pozwu do sądu, a następnie wszczęciem egzekucji.

W praktyce jednak duża część takich egzekucji jest bezskuteczna, gdyż dłużnik nie dysponuje odpowiednim majątkiem, by spłacić wszystkie swoje zobowiązania. Zdarza się też, że jest to konsekwencja tego, że wcześniej, spodziewając się egzekucji, wyzbył się on majątku. Dokonał np. darowizny na rzecz najbliższych czy też wyprzedał go po zaniżonych cenach.

W takiej sytuacji wierzyciele nie stoją jednak na straconej pozycji. Nadal mają szansę przynajmniej na częściowe odzyskanie swoich pieniędzy. Celowe wyzbywanie się majątku czy pozorne czynności mające na celu jego ukrycie u zaufanych osób to bezprawne działania. Zarówno prawo cywilne, jak i karne dają w takich sytuacjach wierzycielom odpowiednie narzędzia do walki z nieuczciwymi kontrahentami.

Kiedy wystąpić z powództwem

Podstawowym rozwiązaniem, które ma chronić wierzycieli przed nieuczciwymi dłużnikami, jest skarga pauliańska. Jest ona szczególnym rodzajem powództwa. Pozwala wierzycielowi żądać uznania krzywdzącej go czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego. Wystąpienie z takim powództwem możliwe jest jednak wyłącznie w przypadku zaistnienia trzech warunków.

Przede wszystkim czynność prawna dłużnika, np. darowizna czy umowa sprzedaży, musi prowadzić do tego, że osoba trzecia uzyska korzyść majątkową z pokrzywdzeniem wierzyciela. Czynność prawna jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli w jej wyniku dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się jeszcze bardziej niewypłacalny, niż był wcześniej.

Jednocześnie dłużnik musi świadomie działać w celu pokrzywdzenia wierzyciela. Dodatkowo osoba trzecia, która nabyła daną rzecz, musi mieć wiedzę lub przynajmniej przy zachowaniu należytej staranności możliwość dowiedzenia się o podstępnych zabiegach dłużnika.

Ważne domniemanie

Co ważne, ciężar udowodnienia tych wszystkich okoliczności spoczywa na wierzycielu. Jeżeli jednak dłużnik przeniósł swój majątek na rzecz osoby pozostającej w bliskim z nim stosunku, to wierzyciel korzysta z domniemania, że osoba ta wiedziała, że działania dłużnika były podejmowane w celu pokrzywdzenia wierzycieli. Takie samo domniemanie wystąpi w sytuacji, gdy dłużnik przeniósł swój majątek na rzecz przedsiębiorcy pozostającego z nim w stałych stosunkach gospodarczych.

Ciężar udowodnienia, że osoba trzecia widziała lub mogła się dowiedzieć o tym, że dłużnik podejmuje podstępne działania, nie będzie spoczywał na wierzycielu również wtedy, gdy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, a więc np., gdy dłużnik przekazał jej samochód w drodze darowizny. W przypadku darowizny wierzyciel nie będzie też musiał udowadniać, że dłużnik działał w celu pokrzywdzenia wierzycieli. Domniemanie takie wystąpi wówczas, gdy w chwili podejmowania czynności lub na jej skutek dłużnik stał się niewypłacalny.

Skarga pauliańska chroni wierzytelność pieniężną istniejącą i zaskarżalną w chwili wytoczenia powództwa, której wysokość nie musi być ostatecznie sprecyzowana. Nie musi być ona wymagalna ani stwierdzona wyrokiem. Z wytoczeniem powództwa nie trzeba wstrzymywać się do momentu, gdy okaże się, że z majątku dłużnika nic nie jest w stanie odzyskać nawet komornik.

Zaskarżona może być tylko czynność prawna dłużnika rzeczywiście dokonana, która powoduje lub pogłębia stan niewypłacalności dłużnika i równocześnie przynosi korzyść majątkową osobie trzeciej. Ze skargi pauliańskiej mogą korzystać osoby fizyczne i podmioty gospodarcze – od przedsiębiorcy jednoosobowego, przez osobowe spółki handlowe (np. spółka jawna), na spółkach z o.o. czy spółkach akcyjnych kończąc. Identyczne reguły dotyczą dłużnika, którym może być osoba fizyczna, jak również przedsiębiorca.

Pięć lat ochrony

Dochodzenie ochrony przez przedsiębiorcę, który został pokrzywdzony przez dłużnika następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową. W procesie stroną powodową jest wierzyciel, który żąda uznania za bezskuteczną w stosunku do niego czynności dłużnika.

Pozwanym będzie natomiast osoba trzecia, z którą dłużnik dokonał czynności i która uzyskała korzyść majątkową. W praktyce zdarzają się sytuacje, kiedy osoba trzecia przeniosła własność danej rzeczy na kolejną osobę. Najczęściej ma to miejsce wówczas, gdy dana osoba współdziała z dłużnikiem i w ten sposób chce utrudnić komornikowi odnalezienie majątku.

Aby mogło dojść do ukarania dłużnika, to musi on podjąć działania, w wyniku których majątek firmy staje się niedostępny dla wierzyciela lub traci na wartości

Również w takiej sytuacji wierzyciel nie jest pozbawiony możliwości działania. Ma on szansę na odzyskanie wierzytelności. Może on bowiem wystąpić z powództwem bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz nastąpiło rozporządzenie składnikiem majątku.

Jest to możliwe, jednak wyłącznie pod warunkiem, że osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.

Wierzyciel może skutecznie żądać uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną w stosunku do niego przez pięć lat od daty jej dokonania. Nie ma znaczenia, kiedy dowiedział się o dokonaniu czynności czy o jej krzywdzącym charakterze. Termin pięcioletni należy liczyć od dnia dokonania czynności, czyli od dnia, w którym czynność doszła do skutku. Także termin, w którym osoba trzecia otrzymała korzyść majątkową, nie ma znaczenia dla oceny, kiedy została dokonana czynność prawna.

Nie da się przywrócić terminu

Pięcioletni termin przewidziany przez przepisy jest terminem zawitym. W konsekwencji niedopuszczalne jest jego przywrócenie czy przerwanie. Po upływie pięciu lat od daty dokonania krzywdzącej czynności prawnej przez dłużnika przedsiębiorca traci uprawnienie do żądania uznania czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego.

Prawomocny wyrok uznający czynność prawną za bezskuteczną powoduje, że wierzyciel może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.

Prawo to może zostać także ujawnione w księdze wieczystej, jeżeli przedmiotem zaskarżenia była czynność prawna dotycząca nieruchomości. Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem, może zwolnić się od roszczenia przedsiębiorcy poprzez jego zaspokojenie albo wskazanie majątku dłużnika wystarczającego do zaspokojenia jego roszczeń.

Warunki zastosowania skargi pauliańskiej

Z powództwem lub zarzutami można wystąpić, gdy:

- roszczenie przedsiębiorcy musi być zaskarżalne przed sądem,

- niewypłacalność musi być spowodowana wyłącznie przez czynność prawną dłużnika,

- czynność prawna dłużnika musi być dokonana ze świadomością pokrzywdzenia przedsiębiorcy lub musi zaistnieć domniemanie działania ze świadomością pokrzywdzenia przedsiębiorcy,

- osoba trzecia musi poprzez to przysporzenie odnieść korzyść majątkową,

- osoba trzecia wie o roszczeniach przedsiębiorcy albo przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć (chyba że pozostawała z dłużnikiem w bliskim stosunku albo uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie).

Wyjawienie mienia przed sądem

Na podstawie art. 913 kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli zajęty w postępowaniu egzekucyjnym majątek dłużnika nie rokuje zaspokojenia egzekwowanych należności lub jeżeli wierzyciel wykaże, że na skutek już przeprowadzonej egzekucji nie uzyskał w pełni zaspokojenia – wyegzekwowania swej należności, może on żądać zobowiązania dłużnika do złożenia przed sądem wykazu majątku z wymienieniem rzeczy i miejsca, gdzie się znajdują.

Dotyczy to także przypadających mu wierzytelności i jakichkolwiek innych praw majątkowych mogących zaspokoić roszczenie wierzyciela.

Wierzyciel może żądać wyjawienia majątku także przed wszczęciem egzekucji, jeżeli uprawdopodobni, że nie uzyska zaspokojenia w pełni swej należności ze znanego mu majątku albo z przypadających dłużnikowi bieżących świadczeń periodycznych za okres sześciu miesięcy.

Podstawa prawna:

art. 527–534 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – kodeks cywilny (DzU nr 16, poz. 93 ze zm.)

Autor jest asesorem Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota