Przepis art. 353 kodeksu cywilnego zawiera definicję pojęcia „zobowiązanie”. Według niego  polega ono na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia (czyli działania albo zaniechania), a dłużnik powinien je spełnić. Przy czym  bywają takie sytuacje, kiedy realizacja zobowiązania przez dłużnika wymaga współdziałania wierzyciela.

Owo współdziałanie zaś powinno odbywać się wówczas zgodnie z treścią tego zobowiązania, w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu, zasadom współżycia społecznego, a także istniejącym - w tym zakresie – ustalonym zwyczajom.

Nie ma powodu

Jeżeli bez uzasadnionego powodu wierzyciel, nawet w sposób dorozumiany, bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, bądź oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie - dopuszcza się zwłoki.

Zwłoka wierzyciela wyłączona będzie zatem zawsze tam, gdzie spełnienie świadczenia przez dłużnika nie wymaga jakiegokolwiek współdziałania ze strony wierzyciela - patrz przykład 1. Wyeksponować jednak należy, iż dłużnik może zarzucić zwłokę wierzycielowi tylko wtedy, gdy sam zaofiarował w należyty sposób świadczenie (a więc zgodny z treścią zobowiązania) oraz, gdy ma ono charakter faktyczny (tj. rzeczywisty, a nie tylko słowny).

Świadczenie musi być też możliwe do spełnienia. Nie może być ono niewłaściwe pod względem jakościowym, miejsca, czy czasu, bowiem w takim razie wolno wierzycielowi świadczenia nie przyjąć. W pewnych wypadkach, by można było mówić o zwłoce dłużnika, wystarczy samo werbalne zaofiarowanie świadczenia przez wierzyciela oraz sama gotowość do jego spełnienia.

Tak będzie m.in. w sytuacji, w której wierzyciel, mimo żądania dłużnika, odmawia czynności (faktycznej lub prawnej), bez której świadczenie nie może zostać spełnione (np. nie dokonuje wyboru świadczenia) lub też z góry zapowiada, że go nie przyjmie.

Przykład 1

Pani Aleksandra właścicielka firmy ochroniarskiej wystawiła panu Januszowi właścicielowi sklepu z artykułami RTV fakturę za usługi ochroniarskie świadczone w maju 2012 r. Zgodnie z treścią faktury zapłata – wskazanej w niej – kwoty miała nastąpić do 1 czerwca przelewem na podany rachunek bankowy.

Spełnienie świadczenia przez pana Janusza nie wymaga zatem żadnego współdziałania ze strony pani Aleksandry. Na fakturze widnieje bowiem nr konta, na który ma nastąpić przelew. Nie może być więc ona w zwłoce.

Jakie warunki

Warunkami zwłoki wierzyciela są więc:

Zwłoka wierzyciela nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania

- uchylenie się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, odmowa dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, oświadczenie dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie,

- faktyczne i zgodne z treścią zobowiązania zaofiarowanie świadczenia przez dłużnika wierzycielowi (w niektórych przypadkach wystarcza słowne zaofiarowanie świadczenia),

- możliwość świadczenia przez dłużnika,

- brak uzasadnionych powodów: uchylenia się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, odmowy dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, oświadczenia dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.

Przykład 2

Pan Arkadiusz miał wobec pana Marcina dwa długi. Pierwszy polegał na obowiązku zapłaty 5 tys. zł z tytułu udzielonej mu pożyczki, a drugi 10 tys. zł z tytułu zawartej umowy sprzedaży materiałów budowlanych.

Kiedy pan Arkadiusz przybył na miejsce spotkania z panem Marcinem i zamierzał przekazać mu 15 tys. zł (w miejscu i terminie uzgodnionym przez strony), ten drugi oświadczył, że w związku z tym, że przyjechał autobusem i zapomniał nesesera nie ma gdzie schować gotówki i dlatego nie przyjmie pieniędzy.

Pan Marcin jest więc w zwłoce, gdyż bez uzasadnionych powodów uchylił się od przyjęcia prawidłowo zaoferowanych przez pana Arkadiusza świadczeń.

Kiedy jej nie ma

A contrario więc ze zwłoką wierzyciela nie będziemy mieli do czynienia w sytuacji, w której zajdą uzasadnione powody: uchylenia się przez niego od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, odmowy dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, oświadczenia dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie >patrz przykład nr 3 i 4.

Przykład 3

Pani Olimpia – zgodnie z umową – miała dostarczyć wózek widłowy C856 do siedziby firmy pani Olgi. Po dostawie okazało się jednak, że jego parametry znacznie odbiegają od tych wskazanych w kontrakcie. Pani Olga oświadczyła więc, że towaru nie przyjmie.

Nie można jej zatem zarzucić zwłoki, ponieważ świadczenie pani Olimpii nie było zgodne z treścią zobowiązania, zaistniał więc uzasadniony powód do wyartykułowania przez panią Olgę oświadczenia, że nieodpowiadającego kryteriom umownym towaru nie przyjmie.

Przykład 4

Pani Klara zawarła z panem Wiktorem umowę o roboty budowlane. Jej przedmiotem była budowa stadionu według projektu dostarczonego w określonym terminie przez panią Klarę.

Z uwagi jednak na to, że firma X z- przyczyn przez nią zawinionych z opóźnieniem zrealizowała przedmiotowy projekt, pani Klara również nie przedstawiła go panu Wiktorowi w zakreślonym czasie.

Pan Wiktor wystosował więc do niej pismo z informacją, że bez projektu nie może rozpocząć budowy, a już poniósł koszty, którymi ją obciąży.

Ta zaś w odpowiedzi podała, że nie dostarczy projektu w ciągu najbliższego miesiąca, gdyż nie wykonała go jeszcze firma, której jego opracowanie zleciła. Nie można więc pani Klarze przypisać zwłoki, gdyż opóźnienie to wynikało z okoliczności niezależnych od niej.

Ciężar dowodu

Zwłoka wierzyciela ustaje z chwilą wyartykułowania przez niego oświadczenia, że chce świadczenie przyjąć albo przystąpienia do realizacji czynności, bez której nie mogło być ono spełnione.

Zwłoka wierzyciela nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania. Nie upoważnia też dłużnika do odstąpienia od umowy, chyba że uprawnienie to wynika z przepisów szczególnych.

Ciężar dowodu co do tego, że wierzyciel zachował się w jeden ze sposobów wskazanych w art. 486 § 2 k.c. spoczywa na dłużniku. Natomiast dotyczący tego, że brak współdziałania wierzyciela z dłużnikiem był uzasadniony, obciąża wierzyciela.

W razie zwłoki wierzyciela dłużnik ma prawo domagać się naprawienia wynikłej stąd szkody obejmującej straty, jak i utracone korzyści - patrz przykład  5. Może też złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.

Przykład 5

Pani Marcelina prawidłowo zaoferowała świadczenie (zapłata 50 tysięcy złotych) pani Malwinie. Ta jednak – bez podania jakichkolwiek powodów – nie przyjęła pieniędzy. Dzień wcześniej natomiast napisała do pani Marceliny maila, w którym podała godzinę i miejsce spotkania.

Zaznaczyła w nim również, że musi mieć ze sobą gotówkę, ponieważ zlikwidowała poprzednie konto, a nowego rachunku bankowego jeszcze nie otworzyła. W dniu spotkania, w godzinach porannych przed wyjazdem, pani Marcelina skontaktowała się z panią Malwiną, która potwierdziła owe mailowe ustalenia.

Z uwagi zatem na fakt, że pani Marcelina, aby oddać 50 tysięcy złotych, przejechała 400 km (w obie strony), a w tym czasie nie było jej w firmie i straciła zlecenie o wartości 25 tysięcy złotych, może ona domagać się od pani Malwiny – na skutek jej zwłoki (bo bez uzasadnionej przyczyny odmówiła przyjęcia świadczenia) – zapłaty odszkodowania w kwocie obejmującej koszty paliwa i utracone wynagrodzenie w wysokości 25 tysięcy zł.

Z orzecznictwa sądów

- „O zwłoce wierzyciela można mówić jedynie wówczas, gdy wierzyciel odmówił dokonania czynności, której powinien był dokonać.”

Wyrok Sądu Najwyższego z 21 grudnia 2005 r., IV CK 320/05;

- „Przesłankę dopuszczalności waloryzacji z art. 3581 § 3 kodeksu cywilnego  jest istnienie zobowiązania i nie jest istotne, czy jest ono wymagalne lub istnieje opóźnienie w spełnieniu świadczenia. Zwłoka wierzyciela z reguły wyłącza dopuszczalność rewaloryzacji świadczenia.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 15 lutego 1994 r., I ACr 21/94.

Autorka jest adwokatem prowadzącym własną kancelarię w Płocku