Jednym z podstawowych obowiązków osób prowadzących działalność gospodarczą, a także  zajmujących się prowadzeniem spraw spółek, jest bieżące regulowanie zobowiązań względem instytucji publicznych takich jak np. ZUS czy fiskus, a także wobec swoich kontrahentów.

Niewywiązywanie się z tego obowiązku może skutkować nie tylko odpowiedzialnością cywilnoprawną i koniecznością uregulowania zaległych zobowiązań wraz z odsetkami, ale również odpowiedzialnością karną.

Prawo karne chroni bowiem także gospodarcze interesy wierzycieli przed oszukańczymi lub oczywiście niesłusznymi gospodarczo działaniami sprawcy, które mają na celu pokrzywdzenie wierzycieli.

Nieregulowanie zobowiązań

Jednym z przepisów, którego przedmiotem ochrony jest gospodarczy interes wierzyciela, jest art. 301 kodeksu karnego. Zgodnie z § 2 tego przepisu, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, podlega karze pozbawienia wolności od trzech miesięcy do pięciu lat.

Przez upadłość należy rozumieć sytuację prawną dłużnika, która spowodowana jest wydaniem przez sąd postanowienia o jego upadłości, na podstawie stosownych przepisów prawa upadłościowego.

Znamię przestępstwa polegające na doprowadzeniu do upadłości zostaje zrealizowane, gdy dłużnik doprowadza do stanu, w którym pojawia się podstawa do ogłoszenia upadłości. Powinno to nastąpić w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny, a więc nie wykonuje on swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych.

Dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. Z samą niewypłacalnością dłużnika możemy mieć do czynienia np. wówczas, kiedy pojawiły się przesłanki upadłości, ale nie zapadła odpowiednia decyzja sądu.

Podejmowanie ryzyka należy do istoty prowadzenia działalności gospodarczej

Przepis nie precyzuje sposobów działań sprawcy, w wyniku których doprowadzony zostaje on do upadłości lub niewypłacalności. Może być to więc np. zaciągnięcie wysoko oprocentowanej pożyczki czy celowe podpisanie niekorzystnego kontraktu, który przynosi spółce ogromne straty.

Przestępstwo to może popełnić jedynie przedsiębiorca, który jest dłużnikiem kilku wierzycieli (co najmniej trzech). Nie oznacza to oczywiście, że do odpowiedzialności za taki czyn można pociągnąć jedynie osoby prowadzące na własny rachunek działalność gospodarczą, a członków władz np. spółek kapitałowych już nie.

Zgodnie bowiem z art. 308 kodeksu karnego do odpowiedzialności m.in. za przestępstwo umyślnego bankructwa może być także pociągnięta osoba, która na podstawie przepisu prawnego, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania zajmuje się sprawami majątkowymi innej osoby prawnej, fizycznej, grupy osób lub podmiotu niemającego osobowości prawnej.

Przestępstwo to może być popełnione jedynie umyślnie. Sprawcy trzeba zatem wykazać, że miał on świadomość, że jego zachowanie mogło doprowadzić do jego niewypłacalności lub upadłości. Zamiar sprawcy musi odnosić się do wszystkich przedsięwziętych przez niego zachowań prowadzących do jego niewypłacalności lub upadłości.

Lekkomyślne działanie

Nie oznacza to jednak, że do odpowiedzialności karnej może zostać pociągnięta jedynie osoba, która umyślnie doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności. Zgodnie bowiem z art. 301  § 3 kodeksu karnego karalne jest nawet lekkomyślne doprowadzenie do swojej upadłości lub niewypłacalności. W takiej sytuacji sprawcy grozi jednak łagodniejsza odpowiedzialność karna. Może on zostać ukarany grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch.

Lekkomyślne doprowadzenie do upadłości lub niewypłacalności może nastąpić w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania. Trwonienie części składowych majątku oznacza ich bezproduktywne lub nienależyte wykorzystywanie, marnowanie lub niszczenie.

Natomiast oczywiście sprzeczne z zasadami gospodarowania są takie zobowiązania lub transakcje, które w sposób ewidentny i jaskrawy odbiegają od reguł prawidłowego gospodarowania, od wzorca zachowań, jakich można oczekiwać od dobrego gospodarza. Oczywiście zabronione nie są zachowania ryzykowne, które jednak mają pewne szanse przyniesienia oczekiwanych korzyści. Podejmowanie ryzyka należy bowiem do istoty prowadzenia działalności gospodarczej.

Z treści art. 301  § 3 kodeksu karnego wynika bezpośrednio, że zachowanie sprawcy polegające na doprowadzeniu do upadłości lub niewypłacalności powinno być lekkomyślne. Za lekkomyślność należy uważać zachowanie naruszające reguły ostrożności, wyznaczające granicę zachowań akceptowanych przy prowadzeniu przedsiębiorstwa.

Żeby można było przypisać dłużnikowi popełnienie przestępstwa nieumyślnego bankructwa, trzeba ocenić, czy uświadamiał sobie nieostrożność swojego zachowania, a jeśli tak, to dlaczego nie skorygował go, lecz liczył na to, że uniknie popełnienia przestępstwa. W praktyce udowodnienie dłużnikowi takiego postępowania jest dość trudne.

Oszukańcze transfery majątkowe

Odpowiedzialności karnej podlega nie tylko dłużnik, który celowo lub lekkomyślnie doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, a więc powoduje sytuację, w której jego firma praktycznie przestaje istnieć. Z surową reakcją wymiaru sprawiedliwości musi się także liczyć osoba, która z zamiarem pokrzywdzenia swoich wierzycieli dokonuje tzw. oszukańczych transferów majątkowych.

Zgodnie bowiem z art. 301 § 1 kodeksu karnego ten, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy na podstawie przepisów prawa nową jednostkę gospodarczą, np. spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością czy akcyjną i przenosi na nią składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od trzech miesięcy do lat pięciu.

Zachowanie się sprawcy tego przestępstwa polega na udaremnianiu lub ograniczaniu zaspokojenia należności wierzycieli przez tworzenie nowych jednostek gospodarczych i przenoszenie do nich składników swojego majątku. Na skutek takiego zachowania dotychczasowa jednostka gospodarcza zostaje zubożona i jej wierzyciele nie mają z czego zaspokoić swoich roszczeń.

Żadnego znaczenia nie ma forma, w jakiej doszło do przeniesienia składników majątku na nową jednostkę gospodarczą. Ważne jest jedynie to, aby forma ta była zgodna z prawem i prowadziła do rzeczywistego przeniesienia majątku. Jeżeli zatem np. dłużnik przenosi na inny podmiot gospodarczy nieruchomość, to musi to uczynić w formie aktu notarialnego.

W przeciwnym razie do zmiany właściciela nieruchomości nie dojdzie. W takiej sytuacji dłużnik będzie mógł odpowiadać jedynie za nieudolne usiłowanie popełnienia przestępstwa z art. 301 § 1 kodeksu karnego.

Przestępstwo polegające na dokonywaniu tzw. oszukańczych transferów majątkowych może być popełnione tylko umyślnie.

Oznacza to, że sprawca musi mieć świadomość, że ma co najmniej trzech wierzycieli i pomimo tego przenosi składniki swojego majątku tylko po to, żeby nie mogli oni w całości lub w części zaspokoić swoich należności. Dodatkowo przestępstwo to ma charakter materialny, a więc sprawca swoim zachowaniem musi spowodować skutek w postaci rzeczywistego udaremnienia lub ograniczenia zaspokojenia interesów wierzycieli.

Łagodniejsza odpowiedzialność

W niektórych sytuacjach sprawca przestępstwa polegającego na umyślnym lub lekkomyślnym doprowadzeniu do upadłości albo niewypłacalności, a także dokonywaniu oszukańczych transferów majątkowych może liczyć na łagodniejsze potraktowanie go przez wymiar sprawiedliwości. Taka sytuacja nastąpi wówczas, gdy dobrowolnie naprawi on w całości powstałą szkodę.

Zgodnie bowiem z art. 307  § 1 kodeksu karnego sąd będzie mógł zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Jeżeli jednak sprawca naprawi szkodę tylko w znacznej części, to możliwe będzie wyłącznie zastosowanie przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Działania na szkodę wierzycieli

Najczęściej popełniane przestępstwa na szkodę wierzycieli to:

- oszustwo (art. 286 k.k.),

- niezaspokojenie swojego wierzyciela wskutek zbywania składników majątku w obliczu zagrożenia niewypłacalnością lub upadłością (art. 300 § 1 i 3 k.k.),

- niezaspokojenie swojego wierzyciela wskutek udaremnienia wykonania orzeczenia organu państwowego poprzez rozporządzanie składnikami swego majątku (art. 300 § 2 k.k.),

- niezaspokojenie swoich kilku wierzycieli wskutek przeniesienia składników majątku na nowo utworzoną jednostkę gospodarczą (art. 301 § 1 k.k.),

- doprowadzenie do swojego bankructwa (art. 301 § 2 k.k.),

- lekkomyślne doprowadzenie do swojego bankructwa (art. 301 § 3 k.k.),

- spłacanie lub zabezpieczanie swoich wybranych wierzycieli (art. 302 § 1 k.k.),

- udzielanie lub obietnica udzielania korzyści majątkowej za działania na szkodę innych wierzycieli – przekupstwo wierzycieli (art. 302 § 2 k.k.),

- przyjmowanie korzyści za działanie na szkodę innych wierzycieli – sprzedajność wierzycieli (art. 302 § 3 k.k.).

Jak szukać majątku dłużnika

Celem egzekucji jest zaspokojenie wierzyciela.

Aby cel ten osiągnąć, komornik musi posiadać niezbędną wiedzę o majątku dłużnika. Służą temu następujące instytucje:

- informacje i wyjaśnienia udzielane komornikowi na jego żądanie przez osoby i instytucje, w tym wyjaśnienia odbierane od dłużnika (art. 801 i art. 761 k.p.c.);

- poszukiwanie majątku dłużnika przez komornika na zlecenie wierzyciela (art. 797 k.p.c.);

- wyjawienie majątku dłużnika (art. 913 k.p.c. i następne);

- ustalenia komornika dokonane w trakcie czynności egzekucyjnych. -

Wobec kogo można ogłosić upadłość

- przedsiębiorcy – osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową;

- spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej nieprowadzących działalności gospodarczej;

- wspólników osobowych spółek handlowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem;

- wspólników spółki partnerskiej;

- oddziałów banków zagranicznych w rozumieniu przepisów prawa bankowego;

- konsumentów (upadłość konsumencka).

Autor jest asesorem Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota